Co zrobić, kiedy chcesz obejrzeć ważny film z historii kina, którego nie ma w wypożyczalni? Amerykanie znają właściwy adres: Criterion Collection, albo – po prostu – Criterion. Jeżeli tam nie ma szukanego przez ciebie filmu, to znaczy, że jego miejsce w historii jest wątpliwe.
Criterion Collection to zbiór gromadzonych od 1984 roku propozycji dla filmowych koneserów. Początkowo były to płyty laserowe, ale kiedy okazało się, że format się nie upowszechnił, widzom zaproponowano płyty DVD, które od grudnia 2008 roku zastąpiły płyty Blu-ray. W tym samym okresie uruchomiono VOD: za jedyne 5 dolarów można zobaczyć wybrany film w najwyższej odstępnej jakości. Co więcej, wydawcy nie interesuje tzw. format telewizyjny – zazwyczaj wersja rozpowszechniania na video jest zapisem wersji telewizyjnej, przystosowanej do wielkości telewizyjnych ekranów. Ale warunkiem dystrybucji w Criterion Collection jest zachowanie formatu oryginalnego: kaszety bądź szerokiego ekranu, nawet kosztem pojawiających się na ekranie czarnych pasów. Bowiem – poza miejscem w historii kina – dominującym kryterium jest techniczna jakość (stąd pierwotny wybór płyt laserowych) i wierność kinowemu oryginałowi. Dlatego specjalnie na potrzeby Criterion odnowiono cyfrowo „Męczeństwo Joanny D’Arc” Carla T. Dreyera, „M – mordercę” Fritza Langa czy „Komediantów” Marcela Carne – i to w okresie, kiedy na rynku pojawiły się wersje tych arcydzieł barwione cyfrowo na potrzeby telewizji. Osobnym osiągnięciem Criterionu było przywrócenie znaczenia „Szarady” Stanleya Donena. Film z Audrey Hepburn i Cary Grantem, uważany niegdyś za klasyka kina sensacyjnego, z powodu konfliktu prawnego przeszedł do domeny publicznej i był powielany w tysiącach wydań i zróżnicowanych wersji, zatracając z czasem swoją wyjątkową pozycję. W 1999 roku specjaliści Criteriona nie tylko zrekonstruowali pierwotną wersję, ale i oczyścili ją w procesie digitalizacji, by gotowe dzieło odsprzedać Universalowi, który ponownie zajął się jego dystrybucją.
Kolekcja Criteriona składa się z około 650 tytułów, przy czym dystrybutor nie kupuje praw do poszczególnych filmów, ale pozyskuje wyłącznie licencje na ich rozpowszechnianie – zaledwie około 30 procent tytułów bywa wznawianych, reszta wraz z upływem czasu licencji staje się nieosiągalna. Ale tylko pozornie – miejsce na liście Criterion Collection oznacza nobilitację: po ożywione tytuły sięgają inni dystrybutorzy.
Jak więc wygląda historia kina w ujęciu Criterion? Wybory dokonane przez dział programowy wydawcy wcale nie są oczywiste. Króluje Akira Kurosawa – 36 wydań (oficjalna statystyka zawiera poszczególne tytuły i zestawy w różnych konfiguracjach), potem Ingmar Bergman (28) i Yasujiro Ozu (22). Wielką estymą cieszy się także Louis Malle (19), którego prezentacja obejmuje zarówno filmy francuskie, jak i amerykańskie, a także pokaźny zestaw dokumentów (wszak Malle był laureatem Złotej Palmy za „Świat ciszy” – dokument zrealizowany wspólnie z Jacquesem-Yvesem Cousteau).Federico Fellini ma w zestawie 13 pozycji, podobnie jak James Ivory, Jean Renoir, Michael Powell i Jean-Luc Godard. Statystycznie rzecz ujmując Aki Kaurismaki jest równy Hitchcockowi i Melville’owi (po 9 pozycji), zaś Krzysztof Kieślowski – Antonioniemu (po 5). Wyżej cenieni są Andrzej Wajda (7) i Roman Polański (6). Z kolei Charles Chaplin wydaje się równy Siergiejowi Eisensteinowi, Jeanowi Vigo, Milošowi Formanowi, Jiřiemu Menzelowi i Jimowi Jarmuschowi – wszyscy reprezentowani są czterema filmami.
Ale same filmy to nie wszystko. Warto zwrócić uwagę na materiały dodatkowe. Każdemu filmowi towarzyszy komentarz historyka filmu, określający nie tylko miejsce danego tytułu w historii kina, ale i kulisy realizacji ze wskazaniem na artystyczne i techniczne aspekty dzieła. Co ciekawe, w przypadku filmów znanych z innych – mniej ekskluzywnych – wydań, materiały dodatkowe różnią się od tych, jakie można odnaleźć w wydaniach popularnych, a nawet kolekcjonerskich.
Dotyczy to również materiałów, jakie znaleźć można na internetowej stronie-sklepie Criterion Collection (http://www.criterion.com/), oferującej poszczególne tytuły na DVD i Blu-rayu za 25-35 dolarów. Obok filmoznawczych komentarzy na temat każdego wydania (poszczególnych tytułów, ale i ze smakiem skomponowanych kolekcji) znaleźć tam można sylwetki twórców, analizę ich dorobku, jak i wskazówki, gdzie szukać innych ważnych tytułów. Bo mimo całej swej wyjątkowości Criterion Collection nie jest jedynym takim miejscem w sieci, jak i na wideomapie świata.