„Oficer i szpieg" w kinach

ANTYSEMITYZM W XIX-WIECZNEJ FRANCJI

Pod koniec XIX wieku antysemityzm stał się punktem odniesienia debat politycznych w wielu krajach Europy. Uwidoczniło się to w czasie głośnej „sprawy Dreyfusa", która wstrząsnęła III Republiką Francuską i ujawniła jak silne są nastroje antysemickie w społeczeństwie francuskim. We wrześniu 1894 r. francuski kontrwywiad przechwycił notatkę z ambasady niemieckiej w Paryżu, z której wynikało, że jakiś oficer zaproponował nieprzyjacielowi przekazanie informacji na temat nowego uzbrojenia armii. Krótkie dochodzenie wykazało, że jej autorem jest, mający żydowskie pochodzenie, kapitan Alfred Dreyfus (1859-1935). Pośpieszne śledztwo wykazało łudzące podobieństwo charakteru pisma Dreyfusa z pismem na szpiegowskiej notatce. Na tej podstawie młody kapitan został aresztowany i osadzony w więzieniu oczekując na proces. Brytyjski historyk Hugh Seton-Watson napisał, że afera Dreyfusa była prawdopodobnie największym skandalem o podłożu antysemickim w XIX wiecznej Europie.

TAJEMNICZY PROCES

Rozpoczęty w grudniu 1894 r. proces prowadzony był w atmosferze narastającego szowinizmu i antysemityzmu. Rozprawa toczyła się za „zamkniętymi drzwiami", w tajemnicy przed opinią publiczną. Nie dochowano procedur sądowych, utajniono zawartość dokumentów, na podstawie których wydano wyrok oskarżający. Jedynym dowodem „zbrodni" było „rzekome" podobieństwo charakterów pisma, podważone przez niektórych biegłych,a potwierdzone przez specjalistów ze sztabu armii. Aby uniknąć ewentualnego uniewinnienia kapitana Dreyfusa postanowiono uciec się do szantażu. Podczas rozprawy oświadczono, że dowód ostateczny, wykluczający wszelkie wątpliwości, znajduje się w rękach ministra wojny, lecz ujawnienie go jest niemożliwe, gdyż groziłoby to natychmiastowym wybuchem wojny europejskiej. Fortel się udał. Trybunał jednogłośnie uznał kapitana Alfreda Dreyfusa winnym iskazał go na dożywotnią deportację oraz pozbawienie stopnia wojskowego. Skazanego odesłano do kolonii karnej na Wyspie Diabelskiej. Odpływającego z portu La Rochelle żegnały wyzwiska zgromadzonych tłumów.

JEDYNY SPRAWIEDLIWY

Dwa lata później w ręce nowego szefa kontrwywiadu podpułkownika Marie Georgesa Picquarta trafiła notatka z niemieckiej ambasady zaadresowana do francuskiego oficera majora Ferdinanda Esterházego. Po porównaniu charakterów pisma z notatką przypisywaną Dreyfusowi, Picquart doszedł do wniosku, że zdrajcą nie jest Dreyfus a Esterházy. Jednak francuska armia i organizacje antyżydowskie nie chciały doprowadzić do rewizji procesu.

SKUTKI AFERY DREYFUSA

W ogniu ponownego procesu Dreyfusa, do którego doprowadził podpułkownik Picquart, we francuskim społeczeństwie nasiliły się antysemickie nastroje. Rozentuzjazmowany tłum skandował: „Śmierć Żydom". Uaktywnili się także obrońcy Dreyfusa. Powstała seria petycji, listów otwartych, w których żądano rewizji procesu. Wtedy właśnie po raz pierwszy w prasie sprzyjającej Dreyfusowi użyto w stosunku do nich słowa „intelektualiści" w sensie pozytywnym (ludzie intelektu i zmysłu krytycznego). Określenie to stało się niezwykle popularne, a jego pojawienie się i rozpowszechnienie uznawane jest za akt narodzin inteligencji jako grupy społecznej. Grupy, którą łączy świadomość wspólnych wartości, takich jak prawda, praworządność, prawo, demokracja czy tolerancja. 13 stycznia 1898 r. w dzienniku literacko artystycznym „L'Aurore" („Świt") ukazał się głośny artykuł Emila Zoli pod znamiennym tytułem „J'Accuse...!" („Oskarżam...!). Pisarz oskarżył w nim, z imienia i nazwiska, dowódców armii francuskiej o fałszowanie zeznań w procesie Dreyfusa, świadome chronienie zdrajcy i obciążenie winą niewinnego. Zarzucał władzom wojskowym i trybunałom jawny antysemityzm jako powód oskarżenia i skazania kapitana Dreyfusa. Artykuł napisany w formie listu do prezydenta Republiki Francuskiej Félixa Faure'a wywołał oburzenie. Jego autor w miesiąc po opublikowaniu artykułu został postawiony przed sądem za zniesławienie. Pisarz przegrał proces. Skazano go jako oszczercę i wydalono z Francji (udał się do Anglii). Afera Dreyfusa utrwaliła podział francuskiej sceny politycznej na prawicę i lewicę. Do dnia dzisiejszego francuska lewica przypomina sprawę, jako przykład skandalicznej pomyłki sądowej i pełnej oszczerstw kampanii antysemickiej. Natomiast dla wielu polityków i aktywistów z prawej strony nie wszystko jest jasne i Dreyfus, pomimo uniewinnienia, pozostaje postacią co najmniej kontrowersyjną.

Film „Oficer i szpieg” pokazuje jak determinacja jednego uczciwego człowieka w dochodzeniu do prawdy może zmienić oblicze historii i doprowadzić do obalenia skorumpowanego rządu. Pełen napięcia i zwrotów akcji thriller przedstawiający historię, która wydarzyła się naprawdę a którą możemy śmiało odnieść do współczesności i bieżących wydarzeń, nastrojów antysemickich, siły Kościoła popierającego nie prawdę a dbającego o własne interesy. Tylko czy obecnie znalazłby się jeden sprawiedliwy, który potrafiłby konsekwentną odwagą oczyścić świat z panującego zła.

Tekst autorstwa Roberta Szuchty - historyka, edukatora i współpracownika Muzeum Historii Żydów Polskich POLIN.