Burza nad „Popiołami”

Lata 60-te ubiegłego wieku, siermiężne czasy Gomułkowskie, jawią się dzisiaj jako całkiem dobry (choć z politycznych względów trudny) okres dla polskiego filmu. Na progu lat 60. nasza kinematografia „dojrzała“ do realizacji tzw. superprodukcji. Jedną z nich (po „Krzyżakach” w reż. Aleksandra Forda, 1960) były dwuczęściowe, w sumie prawie 4-godzinne "Popioły" nakręcone przed 50 laty przez Andrzeja Wajdę.

Poruszony w tej ekranizacji powieści Stefana Żeromskiego temat nieumiejętności radzenia sobie przez Polaków z własną historią i wskazanie na przyczyny porywania się z przysłowiową motyką na słońce, wywołały wielką dyskusję. Wzięli w niej udział nie tylko zawodowi krytycy, ale również pisarze, historycy, a nawet... lekarze. Warto odnaleźć w archiwach tamtą debatę i nazwiska: Brandys, Woroszylski, Kałużyński, Załuski, Jarecki, Toeplitz, Jackiewicz…

Rzadko kiedy film mocno rozgrzewa społeczne emocje, ale wtedy tak było. Można je – toutes proportions gardées – porównać do tych, które sprowokowała niedawno „Ida” Pawła Pawlikowskiego. W obu przypadkach spór toczył się o „czułe miejsca” rodaków – honor, polskość, patriotyzm. Wajdzie zarzucano, że w „Popiołach”  szydzi z narodowych tradycji, wykpiwa bohaterstwo Polaków, zamienia je w „bohaterszczyznę”. Niektórzy wyrokowali, że jego film jest antypatriotyczny i antypolski. A on sam należy do… „salonu”. Były też opinie, że "Popioły" to podzwonne dla polskiej szkoły filmowej. Ale przecież są wspaniałe pod względem artystycznym i myślowo nowatorskie. Realizacja „Popiołów” była karkołomnym przedsięwzięciem. Obfitowała w rozliczne perypetie. Konsultant filmu ds. jeździeckich, medalista Igrzysk Olimpijskich w Paryżu (1924) Adam Królikiewicz, spadł z konia i złamał kręgosłup. Kilka tygodni po tym wypadku zmarł.

Reżyser w trakcie zdjęć zmieniał plany i pomysły, m.in. koncepcję inscenizacji bitwy pod Raszynem. Chciał, aby z lasu wyłoniła się „lawina” wojska austriackiego. Ale na „lawinę“ nie było środków. Zaangażowano statystów z jednostki wojskowej. A Jerzy Szeski austriackie czaka zastąpił… ufarbowanymi na czarno biurowymi koszami na śmieci. Natomiast biała bielizna i czarne buty z cholewami, w które ubrano żołnierzy w dalekim planie, wyglądały jak austriackie umundurowanie. Na szczęście film, jak wiadomo, był czarno-biały.