Między jachtem a pałacem - 90. urodziny Romana Polańskiego

Roman Polański urodził się 18 sierpnia 1933 roku w Paryżu. Gdy miał cztery lata – w 1937 roku – jego rodzina przeniosła się do Krakowa. Okres wojny spędził najpierw w miejscowym getcie, a później we wsi Wysoka koło Wadowic, gdzie ukrywał się pod nazwiskiem Roman Wilk. W Krakowie rozpoczęła się jego artystyczna kariera. Kiedy w 1947 roku razem ze swoimi rówieśnikami zwiedzał studio regionalnego radia, przyglądając się próbie audycji Barbary Biliżanki „Radiowa Gromadka”, stwierdził, że to „chała”, bo dzieci przed mikrofonem są ogromnie sztuczne. „Myślisz, że ty byłbyś lepszy?" – zapytała Biliżanka. „Oczywiście” – odparł. I na dowód powiedział monolog starego gazdy. Został natychmiast zaangażowany. Potem Biliżanka wzięła go też na scenę. Zadebiutował 7 listopada 1949 roku w przedstawieniu „Cyrk Tarabumba” na deskach ówczesnego teatru Groteska. W niezwykle popularnym Teatrze Młodego Widza wcielił się w rolę żaczka w „Farfurce królowej Bony" Anny Świrszczyńskiej, a prawdziwą furorę zrobił jako Wania w „Synu pułku” Walentina Katajewa, do której wybrano go w obecności rosyjskiego pisarza spośród 87 kandydatów.

Do Łodzi trafił z konieczności, tylko tam była szkoła filmowa. Miano ją zorganizować pod Wawelem, ale ówczesne władze wolały postawić na robotniczą Łódź niż mieszczański Kraków. Już jego etiudy szkolne – „Uśmiech zębiczny” (1957), „Rozbijemy zabawę…” (1957), „Morderstwo” (1957), „Dwaj ludzie z szafą” (1958), „Lampa” (1959), „Gdy spadają anioły” (1959) – przyniosły mu uznanie i liczne festiwalowe laury, m.in. w Brukseli, San Francisco, Oberhausen, Montevideo i Warszawie. Ten typ kina kontynuował w dwóch krótkich fabułach: „Gruby i chudy” (1961; nagroda w Oberhausen) i „Ssaki” (1962; Złoty Smok Wawelski w Krakowie, nagrody w Tours i Oberhausen).

W 1961 roku zrealizował pierwszy pełnometrażowy film fabularny „Nóż w wodzie”, gorzki dramat psychologiczny – dziennikarz jadący z żoną na Mazury zabiera przypadkowego autostopowicza – obnażający charaktery swych bohaterów: konsumpcyjny egoizm mężczyzny, cynizm kobiety i pozerstwo chłopaka. Ten debiutancki obraz przyniósł mu kilka prestiżowych laurów, m.in. na festiwalach w Wenecji, Prades, Oberhausen, Panamie, a także oscarową nominację (nawiasem mówiąc, rywalizację przegrał z „Osiem i pół” Federico Felliniego) oraz… wściekłość komunistycznych władz, które dopatrzyły się w dziele Polańskiego gloryfikowania kosmopolityzmu i konsumpcyjnego stylu życia.

Uznanie i nagrody na świecie oraz fatalna atmosfera w kraju wokół debiutanckiego „Noża w wodzie”, którego poddał ostrej krytyce sam I sekretarz PZPR Władysław Gomułka, spowodowały, że następne filmy Polański postanowił realizować za granicą: „Diamentowy naszyjnik”, nowelę wchodzącą w skład „Najpiękniejszych oszustw świata” (1964), nakręcił we Francji, „Wstręt” (1965) i „Matnię” (1966) w Anglii, zaś „Nieustraszeni pogromcy wampirów” (1967) powstali w koprodukcji angielsko-amerykańskiej.

Jego pierwszym filmem amerykańskim była ekranizacja powieści Iry Levina „Dziecko Rosemary” (1968), która przyniosła mu duży rozgłos i dwie oscarowe nominacje w 1969 roku (statuetka dla Ruth Gordon za drugoplanową rolę kobiecą). Sześć lat później „Chinatown” (1974) nominowane będzie w jedenastu kategoriach (dostało też jednego Oscara – dla Roberta Towne'a za najlepszy scenariusz oryginalny). Skandal obyczajowy w 1978 roku spowodował, że Polański zdecydował się opuścić USA. Osiadł we Francji, gdzie nakręcił m.in. przejmującego, zainspirowanego prozą Rolanda Topora „Lokatora” (1976), efektowną ekranizację znanej powieści Thomasa Hardy’ego „Tess” (1979) czy przygodowych „Piratów” (1986), będących spełnieniem młodzieńczego marzenia. W 2002 roku przyznano mu Oscara za reżyserię „Pianisty” (statuetki dostali także Adrien Brody za rolę tytułową oraz Roland Harwood za scenariusz adaptowany). Werdykt odczytał Harrison Ford (grał w jego „Franticu”, 1988), cała sala – z Jackiem Nicholsonem na czele, jego najlepszym kumplem – zgotowała mu owację. Laureat jednak statuetki Oscara nie odebrał.

Nakręcony w koprodukcji polsko-niemiecko-francuskiej „Pianista” (2002), poświęcony Władysławowi Szpilmanowi, wspaniałemu muzykowi, któremu udało się przeżyć wojnę w okupowanej Warszawie, to jeden z najbardziej uhonorowanych filmów polskiego reżysera, o czym świadczy m.in. Złota Palma canneńskiego festiwalu, siedem statuetek Cezarów, dwie brytyjskie Nagrody Filmowe, trzy Oscary. Kolejne filmy – „Rzeź” (2011), „Wenus w futrze” (2013), „Prawdziwa historia” (2017) oraz „Oficer i szpieg” (2019) przyniosły kolejne międzynarodowe laury.

Polański nie zwalnia tempa. Zbliża się premiera jego kolejnego filmu – „Pałac”. Przy okazji tej produkcji po wielu latach powrócił do współpracy z Jerzym Skolimowskim, z którym wspólnie napisał scenariusz do „Noża w wodzie”.


Zachęcamy do lektury rozmowy z Romanem Polańskim opublikowanej w najnowszym numerze „Magazynu Filmowego”.