Zmory

Akcja toczy się na początku XX wieku w małym miasteczku galicyjskim. Mikołaj Srebrny jest synem emerytowanego nauczyciela. We wczesnym dzieciństwie ojciec wychowuje go w duchu prawdomówności i utrzymuje z nim uczuciowy kontakt. Rozpoczęcie nauki gimnazjalnej staje się dla dziesięcioletniego bohatera ogromnym szokiem. Uczniowie cesarsko-królewskiego gimnazjum są traktowani przez nauczycieli z pogardą, a czasem nawet z sadyzmem. Załamany kłótnią z ortodoksyjnym katechetą i awanturą z dyrektorem Mikołaj chce przerwać naukę. Odbywa jednak zasadniczą rozmowę z ojcem, który przekonuje go, że od zła tego świata nie można uciec. Po śmierci ojca bohater przeprowadza się wraz z matką do babki. Obie kobiety nie są dla niego żadnym oparciem, okazują całkowitą obojętność wobec przeżyć chłopca. Mikołaj doświadcza pierwszej fascynacji seksem. Wraz z kolegami podgląda grabarza uprawiającego miłość w szopie na cmentarzu. Nieco później wuj nakłania go, aby skorzystał z usług prostytutki. Jej wulgarność budzi w Mikołaju wstręt. Atmosfera w gimnazjum zmienia się na lepsze. Przybywa młody nauczyciel fizyki - profesor Chwastek. Ma socjalistyczne przekonania, chętnie dyskutuje z uczniami i traktuje ich z szacunkiem. Nowy polonista Znamierowski również nie pasuje do konserwatywnego grona pedagogów, fest tolerancyjny i chętnie wspiera pierwsze próby literackie Mikołaja. Klasowi intelektualiści ulegają świeżym ideom rewolucji 1905 roku, bohater jednak nie w pełni sympatyzuje z ich poglądami. Któregoś dnia w szkole zjawia się policja. W wyniku przeprowadzonego śledztwa Chwostek otrzymuje zakaz nauczania i popełnia samobójstwo. Jego śmierć wywołuje wstrząs w psychice wychowanków. Film zamyka scena wieczorku pomaturalnego. Pijani nauczyciele tworzą wyjątkowo groteskową grupę. Byli uczniowie po raz pierwszy patrzą na nich z dystansem. Przestają się bać swoich pogromców, widzą ich śmieszność i w ten sposób wkraczają w dorosłe życie.
Film opowiada o dojrzewaniu wrażliwego chłopca. Jest jednym z ważniejszych debiutów w powojennym kinie polskim. Stanowi ciąg luźno powiązanych epizodów i ukazuje, jak na pozór mało ważne momenty życia kształtują charakter człowieka. Jest buntem przeciwko tłamszeniu indywidualności przez totalitarny system polityczny i służące uniformizacji metody wychowawcze.