Złota Kolekcja Sputnika #1: Dni zaćmienia (Sokurow)

Ubiegłoroczny festiwal kina rosyjskiego „Sputnik” bezapelacyjnie wygrał ostatni film Aleksandra Sokurowa „Faust”. W Moskwie z zaniepokojeniem usłyszałem, że reżyser w ostatnim czasie więcej uwagi poświęca dokumentowi niż fabule. Podobno właśnie znalazł pieniądze na swoją nową produkcję o Wersalu i rozpoczyna zdjęcia. Piszę o niepokoju, bo w filmie fabularnym petersburski twórca stanowi zjawisko samo w sobie. Doprawdy niezwykłe!


"Dni zaćmienia", fot. 35 mm

W pełni potwierdza to nakręcony w dobie sowieckiej pieriestrojki film "Dni zaćmienia" według napisanej kilkanaście lat wcześniej powieści braci Arkadija i Borysa Strugackich „Miliard lat przed końcem świata”. W warstwie fabularnej to historia samotnego, młodego lekarza – Rosjanina, żyjącego w walącym się, szalonym od nieludzkiego upału turkmeńskim mieście, rzuconym gdzieś w stepie u podnóża nieziemsko pięknych skał. Te egzotyczne okoliczności czasu i przestrzeni pokazywane w obrazie Sokurowa nie mają w sobie nic z kiczowatych kadrów z turystycznego bedekera rodem. Widz – podobnie jak bohater filmu – nie może złapać oddechu z powodu lejącego się z nieba żaru. I podobnie jak on, spogląda z mieszaniną niepokoju i fascynacji na obyczaje miejscowych, słucha muzyki przy której się bawią, chłonie niezwykłe brzmienie ich języka w trakcie prozaicznych rozmów. A wszystko to w niepowtarzalnej filmowej poetyce, gęstej od wychwyconych błyskotliwie detali, malarskiej dokumentacji i z sugestywnymi zdjęciami Jurija Jurizdickiego.
   
Samotność i wyobcowanie rosyjskiego lekarza Dimy pokazuje Sokurow w momencie nieprzypadkowym. Czujemy, że oto na naszych oczach, w świecie jakże dalekim od Moskwy czy Niżnego Nowogrodu (stamtąd pochodzi główny bohater) wali się sowieckie status quo. Więzienie narodów, wzniesione przez Lenina i Stalina, legnie w gruzach a może roztopi się w żarze bezlitosnego słońca na turkmeńskim niebie. Ucieka stąd jedyny przyjaciel bohatera "Dni zaćmienia" (świetna rola Eskendera Umarowa), opowiadając tuż przed odjazdem historię wygnania Tatarów z Krymu, ich naturalnej ojczyzny. Turkmeńskie piekło opuszcza też siostra bohatera, przyznając, że żyć w obcym dla siebie świecie nie potrafi. Sam Dima jednak zostaje. Deklaruje w jednej z filmowych rozmów, że jest mu wszystko jedno, gdzie żyje. Tęskni do ludzi raczej, niż do anonimowego świata cywilizacji – gwarnych moskiewskich ulic czy sal kinowych Nowogrodu, w których zapewne bywał jako chłopiec.

Niżny Nowogrod to zresztą również miasto bliskie samemu Sokurowowi. Na tamtejszym uniwersytecie ukończył studia historyczne. Nieobca była mu  życiowa tułaczka po wielkim obszarze dawnego ZSRR. Późniejszy reżyser jako młody człowiek mieszkał wszędzie tam, gdzie kierowano jego ojca – oficera sowieckiej armii. Pewnie dlatego studium wyobcowania i samotności pokazane w „Dniach zaćmienia” ani przez chwilę nie trąca literackim wydumaniem. To jeden z pierwszych filmów Aleksandra Sokurowa i zapewne jeden z najlepszych. Doceniła go Europejska Akademia Filmowa, przyznając nagrodę specjalną w 1989 roku i zaliczając do stu najlepszych obrazów XX wieku.