Czysta formalność

Sycylijczyk Giuseppe Tornatore to jeden z najgłośniejszych reżyserów współczesnego kina włoskiego. Sławę zawdzięcza przede wszystkim nakręconemu w 1988 r. filmowi "Kino Paradiso", nagrodzonemu Oscarem dla najlepszego filmu zagranicznego, Złotym Globem i nagrodą specjalną jury festiwalu w Cannes. Tornatore ma liczne grono entuzjastów, ale i niemałe grono przeciwników, dla których jego filmy, ich specyficzny styl i język symboli są niezrozumiałe. Festiwalowa publiczność w Cannes, gdzie film był prezentowany w części konkursowej, przyjęła dzieło Tornatore oklaskami i ... gwizdami dezaprobaty. Pod wieloma względami "Czysta formalność", czwarty film fabularny w dorobku Tornatore, różni się od jego wcześniejszych dokonań. Nie ma nic wspólnego z Sycylią ani południem Włoch, co było elementem łączącym trzy poprzednie obrazy. Nie ma tu klimatu nostalgii, jak w przypadku "Kina Paradiso" czy znanego także polskim widzom "Wszyscy mają się dobrze". O ile poprzednie obrazy były realizacjami precyzyjnych scenariuszy, o tyle w tym przypadku mniej liczą się wydarzenia, a bardziej dociekania na temat ludzkiej kondycji, sensu bytowania na Ziemi. "Czysta formalność" zaczyna się jednak jak klasyczny kryminał. Nocą, na odludziu, w ulewnym deszczu policja zatrzymuje człowieka biegnącego leśną drogą. Ponieważ w okolicy zastrzelono niedawno mężczyznę, policja ma obowiązek sprawdzić każdego, kto kręci się w pobliżu. Zabiera zatrzymanego na posterunek. Mężczyzna nie ma dokumentów, stawia się. Twierdzi, że jest słynnym pisarzem Onoffem i wybiera się następnego dnia na spotkanie z ministrem kultury. Nikt mu nie wierzy. Chce wezwać swego adwokata, rozmawiać z komisarzem, ale ten ma dopiero przyjechać. W trakcie długiego oczekiwania na jego przybycie nerwowość podejrzanego wzrasta. Fakt, że zjada w ubikacji kawałek własnej zakrwawionej koszuli każe się domyślać, że ma do ukrycia znacznie więcej niż prawdziwe nazwisko. Gdy wreszcie zjawia się zasuszony komisarz - intelektualista, miłośnik cytatów i złotych myśli, rozpoczyna się żmudne, trwające wiele godzin przesłuchanie. Podejrzany plącze się w zeznaniach, nie potrafi podać jasno nawet najprostszych danych. Kiedy już udaje mu się udowodnić, że naprawdę jest Onoffem, komisarz stara się dociec, co robił przed zatrzymaniem. Ale i tu odpowiedzi są sprzeczne, pytany raz po raz zasłania się niepamięcią. Podejmuje nawet desperacką próbę ucieczki z posterunku, ale zostaje schwytany. Luka w pamięci pisarza powoli zaczyna się wypełniać, przez głowę przelatują mu w szaleńczym tempie obrazy z ostatnich dni, godzin. Z rewizji w jego domu policjanci przywożą worek z fotografiami. Niektóre z nich odświeżają jego pamięć, nad innymi musiałby się mocno zastanowić, czego i kogo dotyczą. Ale najważniejsza kwestia pozostaje jeszcze nie rozwiązana. "Czy można kogoś zabić i zupełnie tego nie pamiętać?" - pyta w końcu udręczony Onoff. Już się nie buntuje, nie próbuje uciekać, chce tylko wiedzieć. Komisarz nie odpowiada: w jego "placówce" zatrzymani muszą sami dojść prawdy. Świt przynosi zaskakujące rozwiązanie. "Czysta formalność" to wirtuozowski popis gry aktorskiej dwóch znakomitości: Gerarda Depardieu jako Onoffa i Romana Polańskiego jako komisarza. Tornatore przyznawał w wywiadach, że jego film został w znacznym stopniu zainspirowany postacią Gerarda Depardieu, jego fizycznością. Chciał, żeby grany przez niego bohater był zwalisty i niezgrabny, nie pasował do obrazu pisarza, jaki ma większość ludzi. Także obsadzenie rzadko oglądanego na ekranie Polańskiego w roli policjanta miało związek z jego wyglądem. "Pragnąłem, by postać komisarza odtwarzał aktor, którego pojawienie się wprowadzi publiczność w stan zaskoczenia, zakłopotania. Polański znakomicie odczytał moje intencje i zagrał tę postać z właściwą sobie autoironią".