Utwory osierocone to dzieła, które objęte są ochroną ustawy o prawie autorskim i prawach pokrewnych, ale ich autorzy pozostają nieznani lub nie można do nich dotrzeć. A skoro tożsamość autora nie jest znana albo nie można nawiązać z nim kontaktu niemożliwe jest uzyskanie zgody niezbędnej do korzystania z utworu. Taki status ma wiele filmów z dwudziestolecia międzywojennego czy nakręconych w czasie II wojny światowej, często jednak osierocone są również filmy z okresów późniejszych. A pamiętajmy, że zgodnie z ustawą o prawie autorskim i prawach pokrewnych wszelkie utwory chronione są przez cały okres życia ich twórców, a ponadto przez 70 lat po ich śmierci. Oznacza to, że zgodę na eksploatację należy w wielu przypadkach uzyskać od spadkobierców, do których również często nie można dotrzeć. Można by rzec, że zabrnęliśmy w ślepą uliczkę. Pomysłów na wykorzystanie takich utworów jest całe mnóstwo, ale narzędzi do ich realizacji brak.
Fot. Kuba Kiljan/ Kuźnia Zdjęć.
Dyrektywa obejmuje jedynie niektóre kategorie utworów. Są to utwory opublikowane w postaci książek, czasopism, gazet, magazynów, innych tekstów pisanych oraz utwory muzyczne, audiowizualne i filmowe. Dyrektywa wprowadza dodatkowe ograniczenie wymagając by utwory te znajdowały się w zbiorach bibliotek publicznych, placówek oświatowych, muzeów, archiwów i instytucji odpowiedzialnych za dziedzictwo filmowe lub dźwiękowe lub w zbiorach publicznych nadawców radiowych i telewizyjnych.
Dyrektywa przyznaje prawo korzystania z utworów osieroconych jedynie wąskiej kategorii podmiotów, a mianowicie bibliotekom publicznym, placówkom oświatowym, muzeom, archiwom, instytucjom odpowiedzialnym za dziedzictwo filmowe lub dźwiękowe oraz nadawcom publicznym.
Wspomniane organizacje mogą korzystać z utworów osieroconych znajdujących się w ich zbiorach poprzez ich publiczne udostępnianie w Internecie oraz dokonując zwielokrotniania przede wszystkim do celów digitalizacji. Te wskazane przez Dyrektywę sposoby korzystania przez organizacje z utworów osieroconych dozwolone są jedynie do realizacji zadań leżących w interesie publicznym, obejmującym w szczególności ochronę i odnowę utworów znajdujących się w ich zbiorze oraz zapewnienie dostępu do nich w celach kulturalnych i edukacyjnych. Dostęp za pośrednictwem Internetu może być zatem umożliwiany jedynie w celach niekomercyjnych.
Jak widać Dyrektywa reguluje zasady tylko określonych sposobów korzystania z utworów osieroconych, w zakresie zdefiniowanego katalogu utworów, przez wskazane w niej podmioty oraz wyłącznie w sprecyzowanych w dyrektywie celach. W praktyce oznacza to, że Dyrektywa nie ułatwia korzystania z utworów osieroconych komercyjnym użytkownikom utworów, w szczególności prywatnym nadawcom, portalom internetowym, wydawcom czy dystrybutorom.
Przepisy niezbędne do wykonania Dyrektywy powinny być wprowadzone w życie do końca października 2014 r. Należy przy tym pamiętać, że wytyczne Dyrektywy przewidują harmonizację minimalną, co oznacza, że państwa członkowskie są uprawnione do wprowadzenia dalej idących środków w celu usprawnienia korzystania z utworów osieroconych.
W ramach Forum Prawa Autorskiego powołanego w styczniu 2013 roku przez Ministerstwo Kultury i Dziedzictwa Narodowego rozpoczęto prace związane ze zmianą prawa autorskiego w zakresie wdrożenia zasad korzystania z utworów osieroconych. MKiDN zaproponowało, aby w przyszłości ustawa o prawie autorskim i prawach pokrewnych wprowadzała dwa reżimy regulacji dotyczącej utworów osieroconych.
Pierwszy dotyczyć ma katalogu utworów określonych w Dyrektywie, a drugi ureguluje natomiast kwestię uznania za osierocone utworów nieobjętych Dyrektywą lub korzystania z dzieł osieroconych w sposób wykraczający poza unijne regulacje. W założeniach MKiDN korzystanie z tych utworów będzie możliwe na podstawie licencji o charakterze niewyłącznym zawieranych na określony czas. Licencji w zakresie danej kategorii utworów będą mogły udzielać organizacje zbiorowego zarządzania, określone przez MKiDN w drodze rozporządzenia. Przed udzieleniem licencji ozz będzie miała obowiązek przeprowadzania tzw. starannego poszukiwania podmiotu uprawnionego. Zasady wypłaty oraz ustalania wysokości wynagrodzenia pobieranego za udzielenie licencji na korzystanie z dzieła osieroconego będą również uregulowane w rozporządzeniu MKiDN.
Czekamy teraz na przedłożenie przez MKIDN formalnego projektu nowelizacji ustawy o prawie autorskim w zakresie wdrożenia dyrektywy o dziełach osieroconych.