Lot nad kukułczym gniazdem

Do zakładu psychiatrycznego zostaje przywieziony niejaki Randle P. McMurphy – na obserwację psychiatryczną. Zamieszkuje wraz z grupą chorych, wśród których są katatonicy, ale i ludzie, którzy zachowują trzeźwość umysłu i szeroki zakres zdolności ruchowych, tacy jak milczący Indianin, nazywany Wodzem Bromdenem czy zamknięty w zakładzie na życzenie matki Billy. Oddziałem rządzi chłodna i wyniosła Siostra Ratched, od pierwszego wejrzenia nienawiadząca McMurphy’ego – zresztą, ze wzajemnością. Nowy chory niemal natychmiast wznieca bunt: łamie regulamin, namawia pacjentów do oglądania telewizyjnych transmisji z rozgrywek koszykarskich, próbuje przekonać ich do ucieczki, organizuje dla nich wycieczkę nad morze, a w końcu w czasie ciszy nocnej aranżuje przyjęcie dla pacjentów z alkoholem i prostytutkami. Siostra Ratchet nie daje się sprowokować, ale kiedy sprytne wybiegi pacjenta zaczynają przynosić skutek, sięga po środki ostateczne. Za poszerzanie granic wolności na nadzorowanym przez nią oddziale McMurphy zapłaci najwyższą cenę – zostaje poddany lobotomii. Ale zachęcony jego przykładem Wódz Bromden spróbuje ucieczki – z powodzeniem.

Ekranizując „Lot nad kukułczym gniazdem” Kena Keseya, Miloš Forman sięgnął po jedną z archetypicznych metafor współczesnego kina: szpital jako odbicie świata. W chwili, gdy Forman zaczynał ekranizować powieść (do której prawa nabył Kirk Douglas i już wówczas, w połowie lat 60. zaproponował ekranizację reżyserowi „Miłości blondynki”, co udaremniła czeska cenzura), wystarczyło kilka drobnych zabiegów adaptacyjnych., by stało się jasne, że film opowiada nie tyle o szpitalu psychiatrycznym, ile o Ameryce połowy lat 70. – po wstrząsach rewolucji obyczajowej końca lat 60., aferze Watergate i przegranej wojnie w Wietnamie. „Lot nad kukułczym gniazdem” zaskakiwał trafnością społecznej analizy, podsycając wszakże nadzieję, że nawet jeden buntownik potrafi zmienić świat. Być może dlatego film Formana – jako drugi obraz w historii, po „Ich nocach” Franka Capry – zdobył oscarowego wielkiego szlema, zbierając pięć najważniejszych nagród Akademii (z dziewięciu nominacji): dla filmu roku, za reżyserię, scenariusz i za role główne, Jacka Nicholsona i Louise Fletcher.