Iwan Groźny

Film dwuczęściowy (cz. I – „Iwan Groźny”, cz. II – „Spisek bojarów”). Rok 1547, koronacja cara Iwana IV. Młody władca, starający się zjednoczyć rozproszone ziemie rosyjskie, odsuwa od wpływów bojarów, opierając swe rządy na rycerstwie. To rodzi bojarską opozycję, którą kieruje Eufrozyna Staricka, ciotka władcy. W czasie choroby cara próbuje wprowadzić na tron swego syna Włodzimierza, podstępnie truje Anastazję Romanownę, ukochaną żonę Iwana IV. Przygnębiony, a zarazem zdesperowany władca przysięga definitywną rozprawę z bojarami. Na razie wycofuje się do Osady Aleksandrowskiej, by przygotować strategię. Lud Moskwy w pełni popiera cara, formuje specjalną procesję, która prosi go, by powrócił do stolicy i samodzielnie sprawował władzę. Bojarzy jednak nie ustają w wysiłkach pozbycia się nieprzychylnego im władcy. Od czasu otrucia żony, nieudanego zamachu na niego, zdrady bliskiego przyjaciela car staje się coraz bardziej podejrzliwy, a jednocześnie okrutny w sprawowaniu władzy.

Filmowym sportretowaniem cara Iwana IV (1530-1584) zajął się Siergiej Eisenstein na wyraźne życzenie Józefa Stalina. Pierwsza część, w której światły władca starał się jednoczyć ojczyste ziemie, weszła na ekrany kin pod koniec 1944 roku. Krzepiła znękane drugą wojną serca Rosjan. Z częścią drugą miał natomiast reżyser ogromne kłopoty, gdyż Stalin dopatrzył się w niej osobistej krytyki. W tej sytuacji weszła ona do rozpowszechniania dopiero w 1958 roku, czyli dwanaście lat po zakończeniu produkcji – pięć lat po śmierci Stalina, a dziesięć – po śmierci reżysera. „Iwana Groźnego” realizował Eisenstein ze swymi stałymi współpracownikami: w rolę tytułowego bohatera wcielił się udanie Nikołaj Czerkasow, pamiętny odtwórca Aleksandra Newskiego w jego wcześniejszym filmie (1938), monumentalną muzykę skomponował Siergiej Prokofiew, a autorem znakomitych zdjęć byli Eduard Tisse i Andriej Moskwin (szczególnie olśniewa kolorowy akcent – scena uczty opryczników – w tym czarno-białym filmie).