Nieznajomi w metrze

"Incydent" (1967) Larry’ego Peerce’a jest dla mnie filmem szczególnym. Przez lata znałem go wyłącznie z opowieści mojego taty, który widział go w kinie na przełomie lat 60. i 70. Wywarł na nim wrażenie tak wielkie, że był w stanie przywołać szczegóły, które i mnie podziałały na wyobraźnię (wagon nowojorskiego metra zostaje sterroryzowany przez dwóch młodych mężczyzn, w końcu pokonanych przez niepozornego żołnierza z ręką na temblaku).

Przez lata uznawałem film za zupełnie niedostępny, po czym pojawił się jako używana kaseta VHS na amerykańskim Amazonie – w absurdalnie wysokiej cenie 80 dolarów, która okazała się zaporowa. Nic dziwnego, że podskoczyłem z radości, kiedy w trakcie niedawnej wizyty w Nowym Jorku "Incydent" pojawił się na specjalnym seansie w studyjnym kinie Film Forum, jako część retrospektywy nowojorskiej nowej fali lat 60. i 70. Obejrzałem go z wypiekami na twarzy jako archeologiczne niemal znalezisko, tylko by po seansie wejść na YouTube’a i odkryć, że… całość jest dostępna od dawna jako seria ponumerowanych klipów! (Kto ciekawy, niech obejrzy film tutaj).


Kadr z filmu "Incydent". Fot. materiały prasowe

Akcja filmu dzieli się na dwie zasadnicze części. W pierwszej poznajemy liczne postaci, stanowiące społeczny przekrój amerykańskiego społeczeństwa (małżeństwo z klasy średniej, para rozochoconych nastolatków, czarnoskóra para sprzeczająca się o skuteczne metody zwalczania rasizmu, etc.). W drugiej wszystkie te pary spotykają się w jednym wagonie nocnego metra jadącego w dół Manhattanu, do którego wdziera się dwójka psychopatycznych napastników (jeden z nich grany jest przez debiutującego na ekranie Martina Sheena). Młodzieńcy, których poznaliśmy w pierwszej scenie filmu jako bezwzględnych socjopatów, jakby żywcem pożyczonych z „Z zimną krwią” Capote’ego, terroryzują psychicznie kolejnych pasażerów: od nieśmiałego homoseksualisty do pozornie silnego buntownika w skórzanej kurtce. Film zmienia się w seans strachu i nienawiści, z całym wagonem ludzi sparaliżowanych niemocą i niezdolnych do działania – dopóki do akcji nie wkroczy (do tej pory milczący) uśmiechnięty szeregowiec z prowincji, zagrany przez młodziutkiego Beau Bridgesa.

Jest to film szalenie intensywny, w którym klaustrofobiczne sprasowanie akcji idzie w ręka w rękę z dominacją zbliżeń ludzkich twarzy: znajdujących się to w stanie amoku, to przerażenia. Peerce jest tylko trochę mniej bezlitosny od pary napastników, a jego film – oglądany z dzisiejszej perspektywy – jawi się jako daleki protoplasta „Funny Games” Michaela Hanekego, tyle że z pokaźnym balastem publicystycznym. Kto wie zresztą, czy "Incydent" nie wywarł niegdyś wrażenia na twórcy „Pianistki”: scena psychicznego znęcania się w pociągu nad postacią graną przez Juliette Binoche w „Kodzie nieznanym” ma wyraźny posmak filmu Peerce’a.

Jest coś szalenie wykoncypowanego w upakowaniu do jednego wagonu całej Ameryki – metro Peerce’a zmienia się w osobliwą Arkę Noego, w której postaci mają nie tylko istnieć, ale i reprezentować całe grupy społeczne. Chwilami ogląda się "Incydent" niczym jeden z hollywoodzkich filmów o II wojnie światowej (jak „Bataan”), w których oddział żołnierzy obowiązkowo odzwierciedlał strukturę całego społeczeństwa. Brzmią tu także echa „Dwunastu gniewnych ludzi” Lumeta, nie tylko przez wzgląd na zamknięcie akcji w małej przestrzeni, ale także z uwagi na to, że obrońcą przyzwoitości staje się członek grupy, którego nie podejrzewamy zrazu o wielką odwagę.

Koniec końców, ów poszukiwany przeze mnie z dawien dawna film nie okazał się rozczarowaniem. Ekspresyjna, czarno-biała fotografia i lekkie wychylenie w stronę krytycznego realizmu, który już wkrótce rozkwitnie w kinie amerykańskim w „Nocnym kowboju” i w – zbliżonych tematycznie – „Nędznych psach”, sprawiają, że "Incydent" ogląda się jak kawał świetnego, na wskroś współczesnego kina, do dziś budzącego ciarki na plecach.