"Ocaleni" - okiem szwedzkiej kamery

„Ocaleni” to polski film dokumentalny nakręcony przez reżysera ze Szwecji. Nazwisko Magnusa Gerttena nie powinno być zresztą polskiemu widzowi obce, był producentem głośnego „Armadillo – wojna jest w nas”, a także „Zespołu punka”, nagrodzonego na ostatnim festiwalu we Wrocławiu w kategorii filmów o sztuce. Wyreżyserowany przez niego film pokaże w najbliższy wtorek publiczna „Dwójka” i warto zwrócić nań uwagę choćby ze względu na szokujące materiały archiwalne wykorzystane przez Gerttena.

W „Ocalonych” oglądamy mniej znany epizod z końca II wojny światowej. Wiosną 1945 roku aż 30 000 więźniów obozów koncentracyjnych zostało przetransportowanych do neutralnej Szwecji, by z pomocą tamtejszego Czerwonego Krzyża podreperować zdrowie i w miarę możliwości powrócić do normalnego życia. Pierwszym punktem kontaktowym było Malmö, nazwane w oryginalnym tytule „portem nadziei”. I byłby to w zasadzie jeszcze jeden film złożony ze współczesnych relacji ocalałych, o nawiedzających ich latami zmorach, o szoku związanym z radykalną zmianą warunków życia i trwającym latami (czy wręcz pokoleniami) wypieraniu obozowych traum. Ale wybór bohaterów nie jest przypadkowy. Szczególną wagę mają historie opowiedziane przez Irenę z Johannesburga, która w dniu oswobadzania Ravensbruck była małym dzieckiem, czy Ewy z Minneapolis, która przyszła na świat w obozie. Największe jednak wrażenie robią szwedzkie kroniki filmowe z `45 roku, w których odziani w maski i kombinezony ochronne szwedzcy „higieniści” dokonują kwarantanny więźniów: myją, odwszawiają, opatrują rany. Oglądająca te materiały Ewa rozpoznaje w ważącej 39 kilogramów kobiecie z zawiniątkiem swoją matkę i siebie.


Kadr z filmu "Ocaleni", fot. TVP

Żadne z bohaterów nie mówi jednak o wstydzie czy zakłopotaniu, jakiego doświadcza zwykły widz, patrząc na bezbronne i nagie żywe szkielety poddawane przed kamerami rozmaitym zabiegom. Dokonywana w obozach degradacja człowieka we wszystkich jego  wymiarach najwyraźniej wyrugowała pojęcie wstydu.  Zresztą, po drugiej stronie mamy ofiarnych, oswojonych z cielesnością Szwedów, którzy najwyraźniej nie widzą problemu w eksponowaniu nagich ciał swoich podopiecznych. Na ekranie wszystko wygląda jednak trochę inaczej. I przeszkodą nie jest tu bynajmniej pruderia patrzącego czy właściwe naszej kulturze pojęcie „nagości teologicznej”, o której pisał w swoim słynnym eseju Giorgio Agamben.  Doceniając wysiłki szwedzkich służb sanitarnych i gościnność tamtejszych władz, zaczynamy dostrzegać w traktowaniu byłych więźniów niepokojące analogie. Ogromna skala dokonującej się w Malmö operacji usprawiedliwia stosowanie takich a nie innych procedur. Jednakże obecność kamery sprawia, że mamy poczucie, jakbyśmy byli świadkami kolejnego aktu zawłaszczania ludzkiego ciała.