Jan A. P. Kaczmarek. Marzycielu, wracaj!

To wyjątkowy twórca i człowiek, wieczny marzyciel, który od blisko półwiecza z powodzeniem realizuje swe artystyczne marzenia. A warto dodać, że Jan A.P. Kaczmarek z wykształcenia jest prawnikiem, zaś kompozytorem z… zamiłowania. „Wspaniały kompozytor światowego formatu, który zaczynał od muzyki do polskich filmów i po osiągnięciu światowego sukcesu, m.in. w postaci Oscara za muzykę do filmu Marzyciel Marca Forstera, wrócił do Polski i filmu polskiego, komponując wiele wybitnych kompozycji, jak choćby ostatnio do filmu Śmierć Zygielbojma Ryszarda Brylskiego. To dowód nie tylko mądrości, ale i serca Polskiej Akademii Filmowej, która wyraża uznanie dla wielkiego twórcy i przesyła gorące życzenia mnóstwa zdrowia i powrotu do pulpitu dyrygenckiego wspaniałego człowieka” – mówił Dariusz Jabłoński, prezydent Polskiej Akademii Filmowej, ogłaszając nazwisko laureata Orła 2022 za Osiągnięcia Życia.

Jan A.P. Kaczmarek urodził się 29 kwietnia 1953 roku w Koninie. Choć muzyka zawsze była mocno obecna w jego życiu, skończył… Wydział Prawa i Administracji Uniwersytetu im. Adama Mickiewicza w Poznaniu. Jeszcze będąc uczniem konińskiego liceum, pisał muzykę do szkolnych przedstawień, skomponował także hymn szkolny. Przełomem artystycznym okazał się dla Kaczmarka staż w Teatrze Laboratorium Jerzego Grotowskiego. W czasie studiów prawniczych na poznańskim uniwersytecie założył wraz z Grzegorzem Banaszakiem zespół, który od 1976 roku grał na żywo muzykę do spektakli poznańskiego Teatru Ósmego Dnia. Dwa lata później nazwali się Orkiestrą Ósmego Dnia. Ich muzyka była oryginalną mieszanką symfoniki, jazzu i rocka, a brzmieniowym znakiem rozpoznawczym użycie zmodyfikowanej przez Kaczmarka fidoli Fischera, rzadkiego instrumentu muzycznego, nieco podobnego do cytry, z którego wydobywa się dźwięki dwoma smyczkami.

Jan A. P. Kaczmarek, fot. Marcin Warszawski SFP

W 1982 roku Orkiestra Ósmego Dnia nagrała dla chicagowskiej wytwórni Flying Fish Records płytę „Music for the End” („Muzyka na koniec”). „To była muzyka polityczna, wyraz nastrojów epoki stanu wojennego. Czuliśmy się wtedy bardami rewolucji, szarpaliśmy struny w politycznej pasji” – wspomina kompozytor. I dodaje: „»New York Times« zrecenzował entuzjastycznie jeden z naszych koncertów. Wróciliśmy w chwale do Polski. Chciałem wrócić do USA z kolejną serią koncertów. Nie miałem wtedy żadnych planów emigracyjnych. To był rok 1982, a ja wyjechałem dopiero w 1989 roku. W tym czasie nadeszły najlepsze lata Orkiestry Ósmego Dnia. Amerykańska płyta otworzyła nam dostęp do polskich mediów i wytwórni płytowych. Rozbudowałem orkiestrę, przeżywając jednocześnie fascynacje najnowszą technologią, głównie wideo-artem. Uprawiałem z zapałem performance art. To był pasjonujący okres”.

W 1989 Kaczmarek zamieszkał w Los Angeles, poświęcając się muzyce filmowej (jest autorem ponad 50 filmowych partytur) oraz teatralnej. W 1993 otrzymał nagrodę nowojorskich krytyków teatralnych Drama Desk za muzykę do spektaklu JoAnne Akalaitis „Tis Pity She’s a Whore”. W 2004 roku założył Instytut „Rozbitek” zajmujący się działalnością edukacyjną i artystyczną, m.in. organizacją festiwalu „Transatlantyk”.

Jako kompozytor filmowy zadebiutował muzyką do Cienia (1981) Andrzeja Domalika, interesującej ekranizacji telewizyjnej „Czarnego mnicha” Antoniego Czechowa. Później były dokumenty A. Marka Drążewskiego o wydarzeniach Poznańskiego Czerwca Jeszcze czekam… (1982) i Niepokonani (1984). Kaczmarek jest również autorem muzyki do m.in. Białego małżeństwa (1992) Magdaleny Łazarkiewicz, filmowej adaptacji znanego dramatu Tadeusza Różewicza, ekranizacji Sienkiewiczowskiego Quo vadis (2001), wyreżyserowanej przez Jerzego Kawalerowicza (nominacja do Orła za najlepszą muzykę w 2002), nominowanego do Oscara dokumentu Anety Kopacz – Joanna (2013), easternowej „jazdy bez trzymanki” Macieja Bochniaka – Magnezja (2020) czy pięknego dokumentu Judyty Fibiger Dusza zaklęta w fortepianie (2022), poświęconego słynnej kaliskiej Fabryce Fortepianów i Pianin jej dziadka, Arnolda Fibigera.

Niezwykle efektowny jest międzynarodowy dorobek kompozytorski Kaczmarka. Spośród filmów zagranicznych z jego muzyką wymienić należy przede wszystkim: Całkowite zaćmienie (1995), Plac Waszyngtona (1997), Trzeci cud (1999) Agnieszki Holland, a także Stracone dusze (2000) Janusza Kamińskiego, Niewierną (2002) Adriana Lyne’a, Marzyciela (2004) Marca Fostera, Dzieci Ireny Sendlerowej (2009) Johna Kenta Harrisona, Mojego przyjaciela Hachiko (2009) Lasse Hallströma, Między światami (2014) Feo Aladag.

Niezwykle ciekawa, ogromnie charakterystyczna dla twórczości Kaczmarka, jest jego muzyka do Magnezji Bochniaka, utrzymanej w westernowej poetyce szalonej opowieści rozgrywającej się na pograniczu polsko-sowieckim na przełomie lat 20. i 30. ubiegłego wieku. „Kiedy pokazałem mu treatment przyszłego filmu – opowiada Bochniak – ku mojej uciesze bardzo szybko się zgodził. Przeżyłem wielką przygodę, bo pierwszy raz doświadczyłem, by muzyka do mojego filmu była nagrywana na żywo przez ponad 60-osobową orkiestrę symfoniczną. Poczułem się jak w starym hollywoodzkim filmie. Ta muzyka jest trochę klasyczna, trochę westernowa, a jednocześnie instrumentarium mocno pochyla się ku Wschodowi, z którego pochodzimy”.

I właśnie ta frapująca koegzystencja wschodnio-zachodniej stylistyki wydaje mi się szczególnie istotna w sztuce Kaczmarka. Kiedy słucham jego kompozycji, dostrzegam w nich – elementy pozornie wykluczające się – słowiańską nostalgię i duże pokłady pozytywnej energii. Ta ciągła walka tonacji molowej i durowej, czyli postu z karnawałem, czyni tę muzykę uniwersalną i ponadczasową. Te cechy jego sztuki przyczyniły się zapewne w dużej mierze do tego, że członkowie Polskiej Akademii Filmowej zdecydowali się uhonorować kompozytora Orłem za Osiągnięcia Życia.

„Ta nagroda ma dla niego najwyższą wartość. Chciałabym podziękować za dobre myśli, słowa i czyny tych z państwa, którzy nam pomogli z jego ekstremalnie ciężką chorobą. Bardzo wam dziękuję za wsparcie. Potrzebujemy go” – mówiła w imieniu nieobecnego na gali laureata, Aleksandra Twardowska-Kaczmarek, jego żona. „Niech nasz Marzyciel wraca do nas jak najszybciej, nowe filmy czekają na niego!” – dodał Dariusz Jabłoński, prezydent Polskiej Akademii Filmowej.