Technologie produkcji filmowej – przegląd technik stosowanych w polskiej kinematografii cz. I

Pojęcie techniki jest często mylone z technologią czyli wiedzą o wytwarzaniu, z użyciem środków technicznych lub przy ich wykorzystaniu. Sama technika w języku polskim oznacza albo sztukę, rzemiosło, umiejętność, itp. albo sposób wykonywania określonych czynności pozwalających na opanowanie kunsztu w danej dziedzinie. Etymologicznie technika (z greckiego: technē) polegająca na wytwarzaniu zjawisk i przedmiotów nie występujących naturalnie w przyrodzie. Działalnością badawczą w dziedzinie techniki zajmują się nauki techniczne i inżynieria. Natomiast technologia to metoda przygotowania i prowadzenia procesu wytworzenia lub przetwarzania jakiegoś dobra lub informacji. Technologia może oznaczać konkretny proces (np. technologia produkcji filmu). Jest to więc uporządkowany ilościowo i jakościowo zbiór czynności zmieniających własności fizyczne (kształt, wielkość), formę występowania lub własności chemiczne określonej substancji (nośnika). Proces technologiczny razem z czynnościami pomocniczymi (przemieszczanie i przekształcanie materiału pierwotnego, jego obróbka, zmiana właściwości, wzbogacenie, itp.) stanowią proces produkcyjny, w wyniku którego otrzymywany jest produkt.
                          Fot. SFP                

Dlatego też, biorąc pod uwagę że technologia jest szerszym pojęciem niż technika, w praktyce szkolnictwa filmowego mówi się o technologii produkcji filmu w przekroju całego procesu, włącznie z techniką realizacji (opisie urządzeń) jak i technikami organizacyjnymi, sposobami inscenizacji, elementami ekonomii, prawa i innych dziedzin charakterystycznych dla wytwarzania utworu audiowizualnego. Tutaj skupimy się na bardziej na urządzeniach(a więc technice) w kontekście najbardziej znanych sposobów produkcji filmu, ze szczególnym uwypukleniem technologii cyfrowych, które używają systemów cyfrowych lub ich składników oraz techniki cyfrowej.
Systemy produkcji filmów przeszły długą drogę: od jednoosobowych realizacji poprzez systemy funkcjonowania scentralizowanych i autonomicznych wielkich wytwórni filmowych, po wyjście z dekoracji w plener i wnętrza naturalne, co umożliwił postęp techniczny w dziedzinie mobilności i uniwersalności kamer i magnetofonów. Paradoksalnie, technologie cyfrowe dają możliwość powrotu do kilkuosobowych realizacji (w zależności od tematu i scenerii akcji). Nowe systemy montażu nieliniowego (w pamięci komputera) pozwalają na uruchomienie stacji postprodukcyjnych na niewielkich powierzchniach, w mieszkaniach prywatnych, w przenośnych komputerach. Opracowanie dźwiękowe filmu czy komponowanie muzyki niekoniecznie musi się wiązać z kosztownymi wydatkami na wykonawców i studia dźwiękowe. Nigdy nie było łatwiej zostać filmowcem.

Wracając do prapoczątków techniki filmowej, należy zauważyć że podstawowym wynalazkiem związanym z filmem była taśma światłoczuła. Doświadczenia z jej powstaniem jako nośnika wywodziły się wprost z fotografii. Film kinematograficzny, czyli taki, który ma trafić do kin, kojarzy się nadal, także w Polsce, z taśmą filmową. Ten XIX-wieczny wynalazek, ciągle występuje jako podstawowy nośnik dzieła filmowego do produkcji m.in. filmów fabularnych. Jest to wstęga materiału światłoczułego - błona filmowa - z charakterystyczną obustronną perforacją ułatwiającą mechaniczny przesuw jej w kamerze, projektorze i innych urządzeniach, o charakterze fotograficznym, do zapisu obrazu a także dźwięku optycznego. Wydaje się że postępująca cyfryzacja kin i wyposażanie ich w projektory cyfrowe wyprze z produkcji realizację filmu na negatywie. Ten proces, uważany za nieuchronny, spowoduje że w kinach nadal będą funkcjonować tradycyjne projektory (aby przez wiele lat jeszcze wyświetlać kopie z perforowanego pozytywu istniejących filmów) ale produkcja będzie powoli zmierzać ku elektronice. Dekadę temu nastąpił rozwój technologii Digital Intermediate, w  której - w klasycznym modelu funkcjonowania - kamera filmowa służy do rejestracji obrazu na wysokiej jakości negatywie, który po obróbce (wywołaniu i utrwaleniu) jest skanowany cyfrowo do komputera, w rozdzielczości 2K lub 4K. Dalsza realizacja odbywa się wirtualnie (montaż, udźwiękowienie, efekty komputerowe, korekcja) aż do finalnej wersji, która przyjęta przez inwestorów i producentów może być eksploatowana na dowolnie różnych wybranych nośnikach. Gotowy film albo skanuje się z powrotem na negatyw i z niego kopiuje na surowiec pozytywowy (eksploatowany dalej metodą klasyczną) albo wykonuje się kopie cyfrowe (na przenośnych dyskach, taśmach magnetycznych, kartach, itp. – w różnych standardach jakości, różnych formatach obrazu, itp.) – kinowe, telewizyjne, internetowe, mastery do tłoczenia płyt DVD, Blu Ray, itd. Wiele produkcji rezygnuje jednak w ogóle z negatywu filmowego, kręcąc film kamerą cyfrową, gdzie zapis odbywa się w pamięci dysku kamery lub podłączonym osobnym rekorderze, lub na kartach pamięci, dyskach magnetooptycznych, płytach, itp. Stało się to możliwe w ostatnich latach, gdy osiągnięto postęp techniczny w budowie kamer elektronicznych, gdzie jakość realizacji w zupełnie fantastycznych rozdzielczościach (4 K i więcej) jest wystarczająca aby zrealizować najbardziej wysublimowane operatorsko i inscenizacyjnie zdjęcia. Wyjaśnienia wymaga termin 2K i 4K. Otóż normą jakości obrazu jest m.in. parametr rozdzielczości obrazu. Dla filmu na taśmie 35 mm przyjęto na świecie wielkość 4K, tj. podział 1 klatki filmu na piksele (ang. pixel = picture element), najdrobniejsze punkty obrazu. Dla 4K to 4096 pikseli w poziomie i 3112 pikseli w pionie, co daje łącznie ok.13 mln pikseli. Jedna klatka filmu wymaga więc komputerowej pamięci rzędu 40-50 MB. Przy normie 2K (rozdzielczości poprawnej i wystarczającej w kinie),  pamięć może być zmniejszona trzy-czwarte (10-12 MB dla 1 klatki).  Najnowsze kamery elektroniczne mają typowe gniazda PL do wymiany standardowych obiektywów filmowych, są lżejsze i mobilniejsze niż filmowe, podzespoły towarzyszące i narzędzia do obróbki coraz bardziej „przyjazne” i dostępne.

Aby jakoś usystematyzować sprawę różnych technik, spójrzmy na może niekompletny, ale już imponujący wykaz nośników i standardów profesjonalnej rejestracji utworu audiowizualnego (filmu, audycji telewizyjnej, reportażu, itp.). Mamy więc nośniki: 

- światłoczułe (taśma filmowa 16, 35, 65 lub 70 mm, gdzie format 35 mm jest najpopularniejszy; negatywowa do rejestracji obrazu w kamerze, pozytywowa do montażu na stole montażowym i pokazów oraz eksploatacji, lub sam negatyw do rejestracji jako początek procesu Digital Intermediate; także negatyw tonu do zapisu dźwięku);   
 
- magnetyczne ( taśma magnetyczna z zapisem analogowym lub cyfrowym, jak np. Betacam, DCT, Digital-S, Betacam SX, Digital Betacam, DVCPRO, DVCAM, XDCAM, HDV, MPEG-IMX i wiele innych), także pozamagnetowidowe, jak przenośne  twarde dyski, formaty liniowe, dyskietki, płyty magnetyczne, itd. - wraz z licznymi odmianami i rozszerzeniami.  

- optyczne (dyski kompaktowe gdzie laser zapisuje dane cyfrowe dot. wszystkich parametrów obrazu i dźwięku), liczne odmiany formatów CD, DVD, Blue Ray, formaty 3D i holograficzne HVD;

- hybrydowe (mieszane, np. dyski magnetooptyczne);

- półprzewodnikowe (karty pamięci jak np. popularne Flash, MultiMedia Card, SmartMedia, Memory Stick, Secure Digital, IBM MicroDrive, Image Tank, xD) oraz szeroka gama filmowych kart i tzw. „kości” dedykowanych przez producentów do konkretnych kamer czy urządzeń postprodukcyjnych;

- inne, generacji XXI wieku (rozwiązania dotyczące zarówno zapisu jak i odtwarzania, wdrażane stopniowo, charakteryzujące się miniaturyzacją, powiększeniem pamięci danych mierzonej w terabajtach, i łączeniem zdobyczy fizyki i informatyki z innymi dziedzinami nauki, jak chemia i biologia. Niektóre z nich to np. Tapestry (zapis optyczny na dysku o pojemności 1 TB), Info-MICA (półprzewodnik wielkości znaczka do 100 zapisów), Millipede (nanonapędy zapisujące w polimerach, pamięć termomechaniczna), Nanochip (napęd w chipie krzemu), DataInk (pamięci białkowe oparte na proteinach), MRAM (pamięć magnetyczna o swobodnym dostępie oparta na spintronice elektronów), Osaka (zapis optyczny na płytce o pojemności 1,5 TB, to jest ok.300 DVD w jednym miejscu),  Rotaksany (nanopędy zapisujące w cząsteczkach chemicznych z żelazem) i inne oparte na rozwoju nanotechnologii, cyber-elektroniki i bioniki.