Polski film dokumentalny w latach 1895 - 1989 cz. II

Po tygodniu walk udało się zawiązać prowizoryczna grupę realizatorów, w której znaleźli się m.in. Juliusz Gardan, Mieczysław Krawicz, Jerzy Zarzycki, Roman Banach, Jerzy Gabryelski, Stanisław Lipiński i Henryk Vlassak. W tym okresie powstała cała masa reportaży (ok. 7-8 tysięcy metrów taśmy filmowej) dokumentujących naloty i skutki bombardowań, akcje ratownicze i życie cywili.
Po utworzeniu emigracyjnego Rządu Rzeczypospolitej Polskiej we Francji, przy Ministerstwie Spraw Wojskowych powołano sekcje filmową, której kierownikiem został Stanisław Rochowicz. Pierwszym zrealizowanym filmem był "Biały Orzeł nad Sekwaną", zmontowany na podstawie reportażu "Obóz wojska polskiego we Francji",  z przełomu lat 1939 i 1940. Po przeniesieniu Rządu do Anglii, przy Ministerstwie Informacji i Dokumentacji RP powołano podobną jednostkę – Biuro Filmowe, którego głównym celem było informowanie o losach Polaków w kraju i za granicą. Konieczna była zatem realizacja filmów w kilku wersjach językowych. Mimo niewielkiej ilości sprzętu i personelu, w 1941 r. zrealizowano pierwszy film: "This is Poland E. Cękalskiego", na który składały się filmy krajoznawcze sprzed wojny, kroniki wojenne, także niemieckie, materiały z Francji i Szkocji i spod Narwiku. Film wpisywał się w popularny wówczas gatunek "editing films" (filmy montażowe), w których funkcji propagandowej towarzyszył ogromny ładunek emocjonalny, mający na celu wzmocnienie patriotycznej wymowy obrazu. W ramach eksperymentów z formą, wprowadzono do filmu nowe elementy, jak narrator ("Niedokończona podróż", 1943 r.) czy sekwencje fabularyzowane ("Biały Orzeł", 1941).
Dużym zainteresowaniem ówczesnej widowni cieszyły się organizowane przez Biuro przeglądy filmowe. Jedną z najwyższych frekwencji cieszył się eksperymentalny dokument Franciszki i Stefana Themersonów, "Calling Mr Smith" (1943), zawierający fotografie i fragmenty kronik wojennych. Sensację wzbudzało wyraźne przesłanie filmu: za pomocą sugestywnych obrazów (m.in. wieszanie młodej kobiety na szubienicy) oskarżał hitleryzm o terror i masową eksterminację.
W 1943 r. szef londyńskiego Biura Filmowego, Eugeniusz Cękalski został przeniesiony do Polskiego Ośrodka Informacyjnego w Nowym Jorku.  Tam zrealizował trzy filmy: montażowy "Children of Refuge", turystyczny reportaż o przedwojennej Polsce "Mary Visits Poland" i publicystyczny "People of the Soviet Union".

Opracowanie na podstawie: J.Lemann, Film dokumentalny, w: Encyklopedia kultury polskiej XX w. Film i kinematografia, E. Zajicek [red.], Warszawa 1994.
fot. K. Kiljan