Polski film dokumentalny w latach 1895 -1989 cz. I

Pierwszym polskim ośrodkiem produkcyjnym było Towarzystwo Udziałowe „Pleograf”, powstałe na przełomie 1901 i 1902 r., jako spółka handlowa wspomnianego wcześniej Kazimierza Prószyńskiego. W okresie poprzedzającym wybuch wojny ważną rolę w polskim dokumencie odegrały również częstochowska firma „Odeon” Władysława i Antoniego Krzemińskich, krakowski „Cyrk Edisona”, lwowskie „Kinofilm” oraz zakład fotograficzny Marka Münza, warszawskie „Siła” oraz „Sfinks” grupa drobnych kiniarzy, iluzjonistów, producentów.

Specyfika czasu wojny sprawiła, iż film dokumentalny zyskał na popularności.  Wzorując się na dokumentalistach z Niemiec i Rosji operatorzy krakowscy skoncentrowali się na rejestrowaniu działań wojennych. Od 1915 r. zaczęły pojawiać się filmy poświęcone przemianom społecznym i politycznym: "Uroczystość otwarcia Uniwersytetu Warszawskiego w dniu 15 listopada 1915", "Uroczyste wkroczenie Legionów do Stolicy (1916)", czy "Zwołanie Rady Stanu i pierwsze jej posiedzenie (1917)". Jednocześnie w kinach wyświetlane były filmy o tematyce krajoznawczej: "Malowniczy Wilanów" (1915), "Warszawa w chwili obecnej" (1917), czy "Czersk, starożytna siedziba książąt mazowieckich" (1918). W ramach aktualności w 1917 r. zarejestrowano obchody rocznicy 3 maja, zaprzysiężenie Wojska Polskiego na Placu Saskim w Warszawie i na Wawelu w Krakowie.
Po zakończeniu wojny ukształtował się jeden, ogólnokrajowy rynek filmowy. Utworzono kilka państwowych ośrodków produkcyjnych, m.in. Centralny Urząd Filmowy przy Naczelnym Dowództwie Wojska Polskiego. Poza nim działały także firmy prywatne jak „Argus”, „Aurora-Film”, „Polfima”, „Sfinks”. Powojenne kino dokumentu cechowała duża różnorodność gatunkowa. Wśród gromadzonych materiałów filmowych przeważały aktualności (działania wojenne pod Lwowem, na Liwie i Białorusi, "Wkroczenie wojsk polskich na Śląsk w 1919 r.", oraz "Modele wiosenne firmy Bogusława Herse", "Garden Party w ogrodzie pałacowym księcia Radziwiłła na rzecz skarbu") i filmy dokumentalne z okresu formowania się państwowości ("W odzyskanym Toruniu", "Oswobodzenie Księcia Poznańskiego"). Poza reportażami i aktualnościami powstawały reklamówki, filmy krajoznawcze i propagandowe. Twórcy nie poprzestawali jednak na suchej rejestracji wydarzeń lecz poszukiwali nowych, ciekawych rozwiązań, wplatając do filmu fragmenty kroniki, zdjęć ikonograficznych i inscenizacji. Pamiętano przy tym o naczelnej zasadzie dokumentu, jaką jest autentyzm: "Śmierć Okrzei"(1923), "Odrodzona Polska" (1925), "Śląsk – źrenica Polski"(1927), "Łódź – miasto pracy" (1927), "Sprowadzenie prochów Juliusza Słowackiego" (1927), "Bohaterowie Sahary" (1928), "Polonia Restituta" (1928), "Praca Polski na morzu" (1928). O ile zaraz po zakończeniu wojny produkcja dokumentów stanowiła jedną trzecią produkcji fabuł, o tyle w 1925 r. przewyższyła ją blisko dwukrotnie. 

W latach trzydziestych produkcją filmów dokumentalnych zajmował się państwowy Wydział Filmowy Polskiej Agencji Telegraficznej oraz wytwórnie prywatne: „Argus”, „Anev-Film”, „Dep-Kin”, „Film-Studio”, „Kape-Film”, „Pegaz-Film”, „Pimonow Film”, Polski Film, Wytwórnia Doświadczalna oraz „ZS-Film”, zajmujący się tematyka sportową. Wzrost znaczenia dokumentów propagandowych i reklamowych przyczynił się do zwiększenia ogólnej produkcji filmowej, przy jednoczesnym spadku jej jakości. Większość autorów nie posiadała bowiem ani odpowiedniej wiedzy na temat filmu ani narzędzi technicznych, niezbędnych do jego realizacji. W tym okresie powstały m.in.: "Nasze bolączki" (1923) agitujące do zwalczania chorób wenerycznych, "Jak powstaje żarówka" (1923), materiał reklamowy firmy „Philips”, "Proces Rity Gorgonowej" (1933), sprawozdanie z głośnego wówczas procesu o morderstwo, "Widoki Warszawy" (1930), film krajoznawczy.  Sporadycznie ukazywały się także reportaże ostrzegające przed wojennym niebezpieczeństwem, m.in. "Gdańsk z cieniu swastyki" (1923), czy relacje z zagranicznych wypraw: "Polacy w Jugosławii" (1933).
Z drugiej strony lata trzydzieste to także okres formowania się niezależnego kina artystycznego i ważnych filmowych debiutów m.in. Eugeniusza Cękalskiego ("Świt, dzień i noc Warszawy", "Jak powstaje film", "Czerwiec"), Aleksandra Forda ("Nad ranem", "Narodziny i życie gazety", "Tętno polskiego Manchesteru"), Kazimierza Haltrechta ("Impresje wielkomiejskie", powstałe dla Związku Propagandy i Turystyki w Warszawie), Jerzego Zarzyckiego ("Tytoniówka", "Był sobie bal" – film stworzony razem z Tadeuszem Kowalskim w duchu tzw. kina czystego, przedkładającego plastykę obrazu nad zawartą w nim anegdotę). Wśród najchętniej realizowanych gatunków znalazły się przede wszystkim reportaż oraz impresja. Nie wymagały one dużego budżetu i skomplikowanych narzędzi, a przy tym często, za niewielką opłatą, ich fragmenty wykorzystywano przy produkcji filmów fabularnych.

W roku 1933 powstał w kraju Związek Producentów Filmów Krótkometrażowych. Był to w historii polskiego filmu moment szczególny, gdyż program organizacji formułował ogólne zasady realizacji filmów i ich podstawowe funkcje: budzenie państwowości i poczucia narodowego, przeciwdziałanie wrogim, obcym siłom oraz propagandę zagraniczną

W drugiej połowie lat trzydziestych daje się łatwo wskazać dwa wyraźne zjawiska: wzmocnienie pozycji twórców niezależnych oraz natrętną propagandę. Do najchętniej podejmowanych przez filmowców tematów należały: spółdzielczość ("Społem", 1937), sport ("Na start", "1937", oba zrealizowane przez Aleksandra Forda), państwowe dążenia kolonialne ("Pionierzy Parańscy" Stanisława Urbanowicza, "Polscy pionierzy na Czarnym Lądzie" Edmunda Byczyńskiego, "W gąszczach liberii" Stanisława Lipińskiego), przemysł i gospodarka ("Polskie rybołówstwo morskie", "COP. Stalowa Wola" Jerzego Gabryelskiego), edukacja i wychowanie ("Dziewczęta zbrojnej Polski"  Władysława Olszewskiego i Antoniego Wawrzyniaka, "Junak z cenzusem" Romana Banacha i Henryka Vlassaka, "Żeńskie obozy letnie" Antoniego Bohdziewicza i Stanisława Wohla), związki zawodowe ("Do pracy", "Nadmorskie obozy wypoczynkowe" Jędrzeja Morawieckiego), folklor ("Serek i chleb" Eugeniusza Cękalskiego), polityka ("Niech żyje Marszałek Rydz-Śmigły", "Marszałek Rydz-Śmigły we Francji", "Pogrzeb Marszałka Polski", "Wspomnienia o Marszałku Polski").

Opracowanie na podstawie: J.Lemann, Film dokumentalny, w: Encyklopedia kultury polskiej XX, w: Film i kinematografia, E. Zajicek [red.], Warszawa 1994.
fot. K. Kiljan