Historia filmu oświatowego i edukacyjnego

W 1922 r. w Warszawie powstał Instytut Badań Świetlnych, którego celem było propagowanie kinematografii w instytucjach kulturalno-oświatowych, szkołach oraz zakładanie kin i zaopatrywanie ich w filmy o wartościach edukacyjnych i wychowawczych. W latach 1919-1926 łącznie w wytwórniach prywatnych i spółdzielczych powstały 64 filmy tego rodzaju, w większości o tematyce krajoznawczej (np. Ferdynanda Ossendowskiego Miesiąc wędrówki po Polsce, Wyprawa Ossendowskiego do Afryki podzwrotnikowej). W 1928 r. powstają Centralne Biuro Filmowe oraz Instytut Filmowy, do zadań których należy m. in. jest zakup, realizacja i upowszechnianie filmów naukowych i oświatowych. W latach 1928-1932 powstaje około 30 filmów: m.in. cykle Rybactwo naszych jezior, rzek i stawów (1929), Hodowla koni w Polsce (1929). Równolegle w wytwórniach „Depkin”, „Film-Studio”, Wytwórni Doświadczalnej oraz na Wydziale Filmowym Polskiej Agencji Telegraficznej realizuje się filmy krajoznawcze i przyrodnicze: "Polska przeszłości i teraźniejszości" (1931), "Śnieg i słońce" Stefana Osieckiego (1931) oraz "Dłuto i pędzel" Antoniego Bohdziewicza (1932). W 1933 r. zostaje powołany Związek Producentów Filmów Krótkometrażowych, który wkrótce skupia całą produkcję gatunku: filmy krajoznawcze, folklorystyczne, o tematyce społecznej i gospodarczej ("Polesie – kraina tęsknych pieśni" Maksymiliana Emmera i Jerzego Maliniaka, "Wilno – miasto wspomnień" Stanisława Urbanowicza, "Tańce ludowe", "W kopalni węgla" Eugeniusza Cękalskiego, "Drapieżnicy", "Metr pod wodą", "Jedwab" Marty i Karola Marczaków.

Po wojnie w latach 1945-1949 zrealizowano w Polsce 53 filmy oświatowe, w większości o tematyce geograficznej i etnograficznej, ale także przyrodnicze, chemiczne, biologiczne i przemysłowe. Początkowo produkcją zajmował się Dział Filmów Oświatowych Instytutu Filmowego w Łodzi, ale z czasem włączyły się w nią również Wytwórnia Filmów Oświatowych, Wytwórnia Filmów Dokumentalnych, Wytwórnia Filmowa „Czołówka”, Studio Miniatur Filmowych, Wytwórnia Filmów Sportowych i Turystycznych „Sportfilm”, Spółdzielcza Wytwórnia Filmowa, Serwis Filmowo-Telewizyjny Agencji Robotniczej „Tel-Ar”, Centralna Wytwórnia Programów i Filmów Telewizyjnych „Poltel”.

Istotną kwestią, która determinowała zainteresowanie filmem oświatowym, a tym samym jego produkcję, był system jego dystrybucji i upowszechniania. Dla tego celu w 1957 r. powołano Centralę Rozpowszechniania Filmów Oświatowych (od 1961 r. funkcjonowała jako Centrala Filmów Oświatowych „Filmos”). Zamknięcie instytucji w 1974 r. i przeniesienie jej zadań na Centrale Wynajmu Filmów miało negatywny wpływ na działania dystrybucyjne i przy towarzyszącym zmianom kryzysie ekonomicznym w kraju, bezpośrednio przyczyniło się drastycznego osłabienia i ograniczenia produkcji.

Na przełomie lat osiemdziesiątych i dziewięćdziesiątych w kinematografii polskiej zaczynają obowiązywać mechanizmy ekonomiki wolnorynkowej. Pojawiają się nowe procedury archiwizacji i przechowywania filmów w postaci systemu i kaset video. Otwiera to nowe drogi wykorzystania i dystrybucji filmu oświatowego, przy jednoczesnym obniżeniu kosztów produkcji. Za sprawą telewizji zaś, film wykracza poza środowisko naukowe i trafia do widza masowego.

Powołane w 1959 r. Polskie Stowarzyszenie Filmu Naukowego w sposób metodyczny i sformalizowany zajmuje się rozwojem filmu naukowo-dydaktycznego. Wydawane przez nie pismo „Film Naukowy” poświęcone jest filmografii oraz bibliografii materiałów na temat filmu oświatowego, publikowane są artykuły naukowe i branżowe z zakresu sposobów oraz technik realizacji. Podobny profil tematyczny prezentowały pisma „Nowy Film Oświatowy”, „Kamera” i „Studio”.

Najbardziej produktywną i prężnie działającą instytucją produkcyjną była utworzona w 1950 r. Wytwórnia Filmów Oświatowych. W ciągu 38 lat istnienia, powstało w niej 4420 filmów, nagrodzonych na ponad 700 festiwalach w kraju i 500 za granicą. Wśród najciekawszych produkcji dość wymienić tytuły: "Mitoza" w endospermie Andrzeja Bajera (1955 r.), który jako pierwszy na świcie zarejestrował podział komórki, "Praca serca zarodka troci" Karola Marczaka (1958 r.), "Twoje serce" (1971) oraz cykl "Życie i odżywianie" Józefa Arkusza i Witolda Powady. Z wytwórnią byli ponadto związani Włodzimierz Puchalski, Jarosław Brzozowski, Aleksandra Jaskólska, Bolesław Bączyński, Jerzy Popiel-Popiołek.

Wytwórnia specjalizowała się w filmach przyrodniczych, biologicznych i poświęconych sztuce. Były one realizowane w rozmaitych formach: jako dokumenty, filmy popularno-naukowe, dydaktyczne, impresje poetyckie. Powstanie i rozwój filmu przyrodniczego w latach 1945-1950 zawdzięczamy dwóm czołowym twórcom: Karolowi Marczakowi (uwzględnionemu przez Międzynarodową Filmotekę Filmu Naukowego w monografii najwybitniejszych przedstawicieli światowego filmu oświatowego) i Włodzimierzowi Puchalskiemu (wielokrotnemu laureatowi najwyższych międzynarodowych nagród m.in. za filmy "Ptasia Wyspa" (1947), "Łabędzie" (1950), "Instynkt macierzyński ptaków" (1954), "Żubry" (1964), "Nasze gady i płazy" (1972), "Kwitnąca Arktyka" (1958).


fot. A. Kędzierska / SFP

Lata 1950-1955 to okres dominacji filmów instruktażowych, głównie z zakresu rolnictwa, budownictwa, zdrowia i higieny oraz przemysłu. Pod koniec lat pięćdziesiątych zaczynają powstawać filmy z zakresu historii sztuki i kultury np. "Miniatury Kodeksu Behema" Stanisława Lenartowicza (pierwszy barwny film oświatowy); "Warszawa w obrazach Canaletta", Piotr Michałowski (1956), "Helioplastyka" (1965) Jarosława Brzozowskiego; "Matejko" Jerzego Mierzejewskiego; "Opowieść o Zamku Wawelskim" (1960), "Requiem Wita Stwosza" (1969), "Picasso raz jeszcze" (1980) Zbigniewa Bochenka; "U źródeł plastyki" (1958), "Xawery Dunikowski" (1963), "Adam Rychterski" (1982) Konstantego Gordona; "Aleksander Gierymski – W altanie" (1974), "Święta Lipka" (1976) Stanisława Grabowskiego; "Pejzaż Potworowskiego" (1966), "Chimera na polnej drodze" (1969), "Abakany" (1970) Kazimierza Muchy; "Gdańska sztuka kuźnicza" (1969), "Tańczy Elżbieta Jaroń" (1974), "Duet" (1988) Jadwigi Żukowskiej.

Na nieco mniejszą skalę realizowano filmy społeczno-wychowawcze, społeczno-polityczne i filmy dla dzieci. Filmy społeczno-wychowawcze powstają w formule popularnonaukowej i dokumentalnej. Należą do nich m. in. realizowane od 1973 cykle Leszka Skrzydły Biblia, "Twórcy wielkich religii", "Kościoły" oraz "Sylwetki wielkich rewolucjonistów", "Ludzie na swoim miejscu", "Nim powstanie rodzina". Najwybitniejszą autorka filmów o dzieciach jest wspomniana wcześniej Jadwiga Żukowska, specjalizująca się w psychologii rozwojowej: "Moje, nie dam" (1964), "Skąd się biorą dzieci" (1966), "Zazdrość" (1967). Realizowała również filmy edukacyjne skierowane do dzieci: "Dzidka" (1975), "Darek Dziedziech" (1975).

Przypisy:

1. Na podstawie E. Nurczyńska – Fidelska, Film oświatowy, w: Encyklopedia kultury polskiej XX w. Film i kinematografia, E. Zajiček [red.], Warszawa 1994.