Kawalerowicz o zabójstwie prezydenta Narutowicza

Nagrodzony Srebrnym Niedźwiedziem w Berlinie para-dokument Jerzego Kawalerowicza o zabójstwie pierwszego prezydenta Rzeczpospolitej Polskiej to polska odpowiedź na "Wszystkich ludzi prezydenta" Alana J. Pakuli.

Po sukcesach takich filmów jak "Pociąg" (1959), "Matka Joanna od Aniołów" (1960) czy "Faraon" (1965) Jerzy Kawalerowicz zaczął kręcić filmy za granicą. Ze zrealizowanej we Włoszech "Magdaleny" (1971) z muzyką samego Ennio Morricone był jednak tak niezadowolony, że obraził się na... filmową fikcję. Wtedy też - tuż po powrocie do Polski - przypadkowo spotkał się z Bolesławem Michałkiem, cenionym krytykiem filmowym i razem z nim wpadł na pomysł filmu o zabójstwie prezydenta Narutowicza. - Rozmawialiśmy o tym, że niemal w każdym mieście Narutowicz ma swój plac albo ulicę, a ludzie nie wiedzą, kim tak naprawdę był - pisał reżyser.


"Smierć prezydenta", fot. mat. prasowe

W "Śmierci prezydenta" Kawalerowicz maluje szeroką panoramę Polski z lat 20. - narodowa euforia z powodu odzyskania niepodległości łączy się z kłótniami politycznymi, które prowadzą do zachowań coraz bardziej fanatycznych. W taką rzeczywistość wkracza Gabriel Narutowicz (Zdzisław Mrożewski), który przez trzydzieści lat mieszkał w Szwajcarii, ale po śmierci żony wrócił do Polski. Tu w roku 1920 został ministrem robót publicznych, a dwa lata później - ministrem spraw zagranicznych. Gdy otrzymuje propozycję, by kandydować na pierwszego prezydenta Rzeczpospolitej Polskiej, Narutowicz musi podjąć niezwykle trudną decyzję. Kraj jest skłócony, kolejne, coraz groźniejsze manifestacje wiszą na włosku, a do głosu coraz częściej dochodzą fanatycy. Narutowicz zgadza się jednak właśnie dlatego, że chce być człowiekiem kompromisu. Nawet wtedy, gdy jego wybór na prezydenta 9 grudnia 1922 roku wywołuje ostre protesty prawicowych organizacji. Narutowicz chce pojednania, ale nie zamierza zgadzać się na dyktaturę siły. Niedługo po zaprzysiężeniu, 16 grudnia 1922 roku, podczas otwarcia wystawy w "Zachęcie", prezydent ginie jednak z rąk fanatyka, Eligiusza Niewiadomskiego (Marek Walczewski).

Gdy w roku 1977 realizowano "Śmierć prezydenta", na świecie - ale też w Polsce - zaczęły pojawiać się oparte na faktach filmy, do których scenariusze pisano na podstawie drobiazgowych analiz dokumentów i źródeł historycznych. Amerykanie mieli już głośny obraz "Wszyscy ludzie prezydenta" (1976) Alana J. Pakuli demaskujący aferę Watergate, a Polacy m.in. "Epilog norymberski" (1970) Jerzego Antczaka i "Zapis zbrodni" (1974) Andrzeja Trzosa-Rastawieckiego. Nic dziwnego, że "Śmierć prezydenta" spodobała się zarówno w Polsce (Nagroda Specjalna Jury w Gdańsku), jak i za granicą (Srebrny Niedźwiedź w Berlinie w 1978 roku).

Podczas pisania scenariusza Jerzy Kawalerowicz i Bolesław Michałek dotarli do wielu nieznanych dokumentów i sejmowych materiałów z lat 1919-1923, analizowali też inne słynne zabójstwa prezydentów (m.in. Kennedy'ego). "Śmierć prezydenta" to kolejny dowód na reżyserskie mistrzostwo Kawalerowicza. Widać je zwłaszcza w scenach zbiorowych - w czasie pochodów, manifestacji, ulicznych zamieszek i gorączkowych scen w sejmie. Razem z operatorem Witoldem Sobocińskim udało się Kawalerowiczowi stworzyć film, który przypomina swoją stylistką szorstki dokument, a jednocześnie ma w sobie rozmach kina fabularnego.