Magia pleografu. Wieczór Kazimierza Prószyńskiego w Kulturze

Cieszę, że mogę Państwa powitać w kinie Kultura, miejscu gdzie możemy pielęgnować naszą spuściznę filmową i cały czas się nią inspirować - powiedziała Katarzyna Klimkiewicz, członkini zarządu Stowarzyszenia Filmowców Polskich otwierając wieczór poświęcony Kazimierzowi Prószyńskiemu. - To wyjątkowa postać, o której  jeden z braci Lumière miał powiedzieć, że jest pierwszy w kinematografii. Prószyński współtworzył historię światowego kina. Cały świat filmowy dążył wtedy do upragnionego efektu: zobaczenia w naturalnym przebiegu ruchu na ekranie. Tym żyli pod koniec XIX wieku wynalazcy i ludzie rodzącej się kinematografii - przypomniał krytyk filmowy Andrzej Bukowiecki. - Był skrajnym profesjonalistą, który nie chciał wypuszczać na rynek czegoś, co nie było gotowe. Może w tym tkwił szkopuł - dodał reżyser filmu Grzegorz Pacek.

O Kazimierzu Prószyńskim:

Kazimierz Prószyński (ur. 4 kwietnia 1875 r. w Warszawie) – inżynier, przedsiębiorca, operator filmowy, reżyser i społecznik; wizjoner i perfekcjonista; konstruktor pionierski aparatów kinematograficznych oraz kamer filmowych, autor pierwszych filmów fabularnych, nazywany Kolumbem kinematografii. Kazimierz Prószyński urodził się w rodzinie o silnych tradycjach patriotycznych. W domu przy Nowym Świecie 26 zbierała się warszawska inteligencja, co miało wpływ na rozwój jego szerokich zainteresowań. Jako nastolatek urządzał zabawy i przedstawienia przy pomocy luster i lamp przyćmionych; przeprowadzał doświadczenia z elektrycznością i organizował seanse fotograficzne. Swoje zainteresowania rozwijał podczas studiów na Wydziale Technicznym Szkoły Specjalnej Sztuki, Rzemiosł i Górnictwa w Liège w Belgii.

Pierwszym ważnym wynalazkiem 19-letniego Kazimierza Prószyńskiego był pleograf – aparat do rejestracji i odtwarzania filmów. Skonstruował go w 1895 r. w Warszawie, zanim powstał kinematograf braci Lumière. Kręcił nim krótkie filmy, dając praktyczny początek kinematografii na ziemiach polskich. W 1901 r. Kazimierz Prószyński założył pierwszą wytwórnię filmową pod nazwą Towarzystwo Udziałowe „Pleograf” z siedzibą w Warszawie przy ulicy Nowogrodzkiej 39 (obecnie pod tym adresem znajduje się budynek banku PKO BP).

Kazimierz Prószyński kręcił pleografem krótkie filmy dokumentujące życie codzienne Warszawy. W 1902 r. stworzył dwa filmy fabularne: „Powrót birbanta” oraz „Przygoda dorożkarza”, w których wzięli udział dwaj polscy aktorzy teatralni: Kazimierz Junosza-Stępowski i Władysław Neubelt.

Najważniejszym wkładem Kazimierza Prószyńskiego w rozwój kinematografii polskiej i światowej było wynalezienie systemu umożliwiającego równomierny, skokowy przesuw taśmy filmowej minimalizujący drgania oraz eliminujący wady migotania obrazu podczas emisji filmu. Kazimierz Prószyński stworzył także pierwszą ręczną kamerę filmową o napędzie automatycznym - Areoskop. Wynalazca osobiście zaprezentował ją 27 grudnia 1910 r., filmując paryskie ulice z jadącej dorożki.

Kazimierz Prószyński rozwijał Areoskop w Wielkiej Brytanii. Znalazł tam inwestorów, którzy wdrożyli urządzenie do produkcji seryjnej. 22 czerwca 1911 r. w Londynie Prószyński nakręcił swoją kamerą pierwszy polski reportaż filmowy z koronacji króla Jerzego V. W 1913 zrealizowano pierwsze filmy dźwiękowe dzięki nowemu wynalazkowi Prószyńskiego, kinofonowi, umożliwiającemu zapis dźwięku na taśmie i synchronizację dźwięku z obrazem filmowym.

W 1914 r. w Królewskim Stowarzyszeniu Fotograficznym w Londynie Kazimierz Prószyński zaprezentował swój kolejny przełomowy wynalazek – reporterską kamerę Oko – tanią kamerę dla amatorów, szkół i wykładowców. Kamera Oko była jednocześnie projektorem, urządzenie pracowało cicho, co było wielką zaletą i osiągnięciem technicznym. Prószyński był bliski osiągnięcia kolejnego sukcesu – uruchomienia produkcji kamery Oko w Stanach Zjednoczonych. Przystąpienie USA do I wojny światowej zmieniło warunki ekonomiczne i Prószyński zadecydował o zamknięciu towarzystwa akcyjnego do produkcji aparatu Oko. Z kolei Centralną Europejską Wytwórnię Kinematografu Amatorskiego inż. Prószyńskiego założoną w 1922 roku w Warszawie zniszczyły konflikty i kryzys.

Podczas okupacji w czasie II wojny światowej Kazimierz Prószyński podjął działalność konspiracyjną. Został aresztowany 25 sierpnia 1944 r. i wywieziony do obozu koncentracyjnego w Gross-Rosen. Zmarł 13 marca 1945 r. jako więzień numer 129957 w hitlerowskim obozie koncentracyjnym Mauthausen-Gusen.

Wynalazki Kazimierza Prószyńskiego związane z filmem: pleograf (1895) - aparat do rejestracji i odtwarzania filmów; biopleograf (1898) – udoskonalona wersja Pleografu, eliminująca drgania oraz przeskoki błony filmowej w czasie odtwarzania; obturator (1902) – przesłona projektora usuwająca migotanie obrazów na ekranie filmowym podczas emisji taśmy filmowej; kinofon (1907) – system jednoczesnej emisji obrazu i dźwięku, umożliwiający realizację filmów dźwiękowych; aeroskop (1908) – pierwsza na świecie ręczna kamera filmowa o napędzie automatycznym, której zawdzięczamy m.in. oryginalne zdjęcia lotnicze z I wojny światowej oraz reportaż filmowy z koronacji angielskiego króla Jerzego V; kamera „Oko” (1912) – tania i łatwa w obsłudze ręczna kamera filmowa, mająca za cel popularyzację kręcenia amatorskich filmów; stereos – aparat stereoskopowy, pierwsza w historii maszyna do wyświetlania na ulicy lub ścianach wieżowców obrazów oraz publicznych reklam; autolektor (1943) – urządzenie umożliwiające czytanie tekstu osobom niedowidzącym.

Program obchodów 150. rocznicy urodzin Kazimierza Prószyńskiego

Inauguracja

 

4 kwietnia 2025, 18:00
Kino Kultura

 
Pokaz filmu Grzegorza Packa „Kazimierz Prószyński i jego wynalazki” (dokument z cyklu „Geniusze i marzyciele”). Przed filmem odbyło się spotkanie z Grzegorzem Packiem i Andrzejem Bukowieckim, które poprowadził Mateusz Grzymkowski.

Sesje panelowe

 
Jesień 2025
Kino Iluzjon

Obchody 150. rocznicy urodzin Kazimierza Prószyńskiego będą kontynuowane jesienią w warszawskim kinie Iluzjon. W programie znajdą się: Wykład „Kamera Oko” – Moniki Supruniuk oraz panel dyskusyjny na temat aeroskopu i innych wynalazkach Kazimierza Prószyńskiego.

*****

Organizatorem obchodów 150. rocznicy urodzin Kazimierza Prószyńskiego jest Stowarzyszenie Filmowców Polskich. Ich partnerem są Filmoteka Narodowa Instytut Audiowizualny FINA oraz Legalna Kultura.