Daniel Szczechura – myślenie ma przyszłość

Swą edukację zaczynał od warszawskiej Akademii Sztuk Pięknych (1951-1952), do której notabene powrócił po latach jako pedagog, prowadząc na Wydziale Grafiki przez ponad trzydzieści lat Pracownię Filmu Animowanego. Jest absolwentem Wydziału Historii Sztuki Uniwersytetu Warszawskiego (1958) oraz Wydziału Operatorskiego Państwowej Wyższej Szkoły Filmowej i Telewizyjnej w Łodzi (1962). Studiując w Warszawie, związał się blisko – malując plakaty i przygotowując scenografię – z niezwykle popularnym Studenckim Teatrem Satyryków. Wydaje się, że dla Szczechury esteesowski epizod był bardzo ważny. Tu zetknął się z młodą i gniewną śmietanką intelektualną tamtych czasów, tu upewnił się, że – jak głosił tytuł jednego ze spektakli STS-u – „Myślenie ma kolosalną przyszłość".

Początkowo nic nie wskazywało, że Szczechura – późniejszy klasyk filmu animowanego, jeden ze współtwórców słynnej w latach 60. i 70. ubiegłego wieku polskiej szkoły animacji – przez większość swego życia będzie się zajmował tym rodzajem kina. Zaczynał bowiem od kręconych amatorsko krótkich filmów fabularnych, a w łódzkiej Szkole Filmowej studiował sztukę operatorską, wspomagając często zdjęciami etiudy dokumentalne i fabularne, realizowane przez koleżanki i kolegów z Wydziału Reżyserii, m.in. Agnieszkę Osiecką, Krzysztofa Zanussiego, Wojciecha Solarza. Pełnienie roli operatora, a więc sprawowanie funkcji – w mniejszym czy większym stopniu – usługowej w stosunku do reżysera, niezbyt mu odpowiadało. Stąd chyba animacja, którą odkrył nieco przypadkowo podczas studiów operatorskich. Ona dawała samodzielność, zbliżała autora do swego dzieła, znacznie ograniczając pośredników w przenoszeniu własnych idei na ekran, zamieniała kino, które ze swej istoty jest sztuką kolektywną, w bardziej indywidualną, osobistą wypowiedź.

Pierwsze filmy Szczechury – „Konflikty” (1960), „Maszyna” (1961), „Litera” (1962) oraz „Fotel” (1963) – w dużej mierze wynikają ze specyfiki esteesowskiego pojmowania satyry oraz jej społecznej funkcji. „Konflikty” kierują swe ostrze w stronę cenzury, „Maszyna” ośmiesza absurdy naszego życia codziennego, „Litera” wykpiwa ludzką głupotę i nadgorliwość, a „Fotel” to krótka, skondensowana opowiastka – wręcz instruktaż – o sposobach zdobywania władzy. Grupę satyrycznych filmów Szczechury domykają: „Karol” (1966), zabawna historyjka o mężczyźnie malującym ukradkiem hasło na murze oraz stróżach porządku usiłujących mu w tym przeszkodzić, oraz „Desant” (1968), pełna purnonsensowego humoru, skrząca się dowcipnymi dialogami opowieść o dwóch spadających żołnierzach, którzy wyskoczyli z samolotu, zapominając o spadochronach.

Niebawem miejsce satyrycznych uszczypliwości zajęła w filmach Szczechury filozoficzna zaduma nad sensem ludzkiej egzystencji. Refleksję nad przemijaniem zawartą w „Wykresie” (1966) kontynuuje w „Podróży” (1970) i „Skoku” (1978). Warto zwrócić uwagę, że w obu tych filmach animowany bohater wcale nie jest anonimowy, jego rysy przypominają samego reżysera. To jego dzieła najbardziej osobiste, kto wie – czy nie najważniejsze.

Do rekordowego – pod względem przyznanych nagród i wyróżnień – „Fotelu” zbliżyło się zrealizowane pięć lat później groteskowe „Hobby” (1968), efektowna surrealistyczna powiastka o złej, wyrafinowanej kobiecie i naiwnych mężczyznach. Ten film rozpoczął nową ścieżkę w twórczości Szczechury. Miejsce realistycznego opisu, uproszczonego do form prawie abstrakcyjnych, jak w Fotelu czy Wykresie, ale jednak realistycznego, zaczęła zastępować luźna gra wyobraźni, a linearną akcję – penetracja w głąb. W surrealistycznej poetyce utrzymany jest dyptyk: „Fatamorgana 1” (1981) i „Fatamorgana 2” (1983). To swoiste kino drogi, ale nie wędrują w nim ludzie, a przedmioty. Opowieścią podróżną jest również, pełna poezji i nostalgii, inspirowana plastyką Stasysa Eidrigeviciusa „Dobranocka” (1997).

Kino Szczechury zaczęło się od opisu rzeczywistości, satyrycznego, przejaskrawionego, szyderczego, ale jednak opisu. Szybko tonację buffo zastąpiło spojrzenie bardziej serio, a dokumentowanie naszej „zewnętrzności” – penetrowanie spraw, które siedzą ukryte gdzieś głęboko w nas.

Szczechura jest laureatem ponad pół setki prestiżowych nagród i wyróżnień, m.in. w Barcelonie, Buenos Aires, Mamai, Montevideo, Oberhausen. Za całokształt twórczości uhonorowano go m.in. w Linzu, Genui, Zagrzebiu i Krakowie, gdzie podczas 57. Krakowskiego Festiwalu Filmowego (2017) – kiedy polska animacja obchodziła swe 70. urodziny – otrzymał statuetkę Smoka Smoków.

W 2010 roku Daniel Szczechura otrzymał Nagrodę Stowarzyszenia Filmowców Polskich za wybitne osiągnięcia artystyczne i wkład w rozwój polskiej kinematografii.