Daniel Olbrychski – radość grania

Po raz pierwszy pojawił się na ekranie, w wieku osiemnastu lat – w pierwszoplanowej roli kaprala Korala – w balladzie partyzanckiej Janusza Nasfetera „Ranny w lesie” (1963). Dwa lata później awansował do stopnia podporucznika w dramacie poświęconym konfliktom politycznym roku 1944 – „Potem nastąpi cisza” (1965) Janusza Morgensterna. W tym samym czasie wcielił się w postać Rafała Olbromskiego w efektownej ekranizacji powieści Stefana Żeromskiego „Popioły” (1965), wyreżyserowanej przez Andrzeja Wajdę. Europa czasów napoleońskich. Bohaterowie epopei, młodzi polscy szlachcice, dojrzewając w drodze tragicznych doświadczeń, uświadamiają sobie złudę nadziei na odzyskanie niepodległości. Ta znakomita, młodzieńcza kreacja rozpoczęła bliską współpracę z Wajdą, która przyniosła wiele niezwykle interesujących – i różnorodnych – ról.

W 1968 roku reżyser nakręcił film zatytułowany „Wszystko na sprzedaż”,  którego bohaterami uczynił swoich przyjaciół, a rzeczywiste losy splatały się tam z wymyśloną fabułą. Wajda najczęściej przenosi na ekran utwory literackie. Tym razem scenariusz napisał sam. Film został zainspirowany tragiczną śmiercią Zbigniewa Cybulskiego. Olbrychski zagrał w nim siebie, młodego aktora przejmującego zawodową „pałeczkę” od Tego, który odszedł. Rok wcześniej obaj wystąpili w „Jowicie” (1967) Janusza Morgensterna, udanej ekranizacji powieści Stanisława Dygata „Disneyland”. Olbrychski zagrał młodego lekkoatletę, nieumiejącego sobie wyobrazić własnej przyszłości, któremu sport nie daje satysfakcji, a uczucie, o którym marzy, przechodzi obok, Cybulski wcielił się zaś w postać jego trenera. To była jego ostatnia rola.

Olbrychski wystąpił również w kolejnych filmach Wajdy: w „Polowaniu na muchy” (1969), w którym zagrał mężczyznę porzuconego przez bohaterkę, pełnił także funkcję asystenta reżysera. Świetne kreację stworzył w zainspirowanym prozą Tadeusza Borowskiego „Krajobrazie po bitwie” (1970), przejmującej opowieści o wypalonych przez wojnę ludziach, nieumiejących znaleźć sobie miejsca w nowej rzeczywistości, oraz w – zrealizowanej w tym samym roku – „Brzezinie” (1970), olśniewającej adaptacji opowiadania Jarosława Iwaszkiewicza, przejmującej balladzie o miłości, życiu i śmierci. Dziewięć lat później wystąpił w roli Wiktora Rubena w ekranizacji „Panien z Wilka” (1979). Szukając śladów dawnych przeżyć, czterdziestoletni mężczyzna odwiedza miejsce, w którym spędził młodość otoczony dziewczętami, z którymi łączyły go więzy nie tylko przyjaźni. Kolejna przejmująca opowieść o życiu, miłości, śmierci. I upływającym czasie.

W 1972 roku Wajda przeniósł na ekran – z ogromnym sukcesem – „Wesele” Stanisława Wyspiańskiego, obsadzając Olbrychskiego w roli Pana Młodego, a dwa lata później powierzył mu rolę Karola Borowieckiego w „Ziemi obiecanej” (1974), efektownej ekranizacji uznawanej za mało efektowną powieści Władysława Reymonta, opisującej dzieje trzech przyjaciół, którzy w XIX-wiecznej Łodzi zdobywają fortunę. „Z trzech bohaterów jeden jest Polakiem (Daniel Olbrychski), drugi – Niemcem (Andrzej Seweryn), trzeci – Żydem (Wojciech Pszoniak). Te różnice pochodzenia nie dzielą ich. Razem zakładają fabrykę. Łączy ich wspólny interes, wspólne poczucie przynależności klasowej" – opowiadał Wajda. Od tej pory o tym tercecie aktorskim zaczęto mówić: „trzech muszkieterów polskiego kina”.

Na przełomie wieków Olbrychski jeszcze dwukrotnie wystąpił w Wajdowskich ekranizacjach klasycznej polskiej literatury: w „Panu Tadeuszu” (1999) zagrał Gerwazego, a w „Zemście” (2002) – Dyndalskiego, sługę Cześnika. „Starzeliśmy się z roku na rok, to mu wymyślałem coraz starsze role i coraz inne” – komentował reżyser. Podczas ostatniego spotkania z Wajdą – wspomina aktor –  reżyser zapytał go: „»Danek, ile to razem zrobiliśmy filmów?«. A ponieważ dokładnie umiałem liczyć, i to najważniejsze moje wspomnienia, powiedziałem: »Okrągłe trzynaście«. A on na to do mojej żony: »Krysiu, wykombinuj coś, znajdź jakiś temat, żebyśmy tę trzynastkę przebili«”. Nie zdążyli…

Drugim – obok Wajdy – reżyserem ceniącym szczególnie sztukę aktorską Olbrychskiego jest Jerzy Hoffman, czego dowodem efektowny zbiór ról kostiumowych, które mu powierzył: Azji Tuhajbejowicza w „Panu Wołodyjowskim” (1969) oraz „Ogniem i mieczem” (1999), Andrzeja Kmicica w „Potopie” (1974), Piastuna w „Starej baśni” (2003), Józefa Piłsudskiego w „1920 Bitwie warszawskiej” (2011).

Olbrychski lubi role kostiumowe, warto tu przypomnieć Karola XII, króla Szwecji w „Hrabinie Cosel” (1967) Jerzego Antczaka, porucznika Stefana Sowińskiego w „Soli ziemi czarnej” (1969) Kazimierza Kutza, tytułowego bohatera w „Rycerzu” (1980) Lecha Majewskiego czy księdza Paczkowskiego w „Wizji lokalnej 1901” (1980), Szymona Gajowca w „Przedwiośniu” (2001) i Leo von Trettowa w „Kamerdynerze” (2018) Filipa Bajona.

Nie stroni również od udziału w filmach o tematyce współczesnej, w których stworzył wiele interesujących kreacji, m.in.  Tolka Szczepaniaka w „Bokserze” (1966) Juliana Dziedziny, Wita w „Życiu rodzinnym” (1970) Krzysztofa Zanussiego, Zygmunta w „Kung-fu” (1979) Janusza Kijowskiego, Michała Kątnego w inspirowanej twórczością Edwarda Stachury – „Siekierezadzie” (1985) Witolda Leszczyńskiego, gwiazdora Rafała Nawrota w „Kolejności uczuć” (1993) Radosława Piwowarskiego czy ostatnio – starego reżysera Gustawa w „Mowie ptaków” (2019), przejmującej ekranizacji niezrealizowanego scenariusza Andrzeja Żuławskiego, przeniesionego na ekran przez jego syna Xawerego.

Olbrychski to nie tylko znakomity, ale i wszechstronny aktor. W 2010 roku uhonorowano go Specjalną Złotą Kaczką dla „najlepszego aktora najlepszych filmów”. Ponadto ma w swej kolekcji kilkadziesiąt prestiżowych laurów oraz odznaczeń, m.in. dwie Nagrody im. Zbigniewa Cybulskiego (1969, 1975), Srebrną (1970) i Złotą Maskę (1971), SuperWiktora (2002), Złotego Glana (2010), Złotego Anioła (2014), Platynowego Szczeniaka (2013), Kryształowego Dzika (2016), trofea za całokształt twórczości na festiwalach w Trenczyńskich Cieplicach (1999), Moskwie (2007) i Tarnowie (2012), a także Legię Honorową (1986), Krzyż Komandorski Orderu Odrodzenia Polski (1998), Wielki Krzyż Orderu Zasługi RFN (2003), Medal Aleksandra Puszkina (2008).

„Sztuka jest dla mnie wyrażaniem człowieka, a aktorstwo to przecież najpełniejsze uzewnętrznianie ludzkich przeżyć, bowiem wyraża człowieka przez niego samego. Nie nutami, nie farbą, nie słowem, ale własnym ciałem, psychiką, wyobraźnią aktor przekazuje swoją wiedzę o człowieku” – tak powiedział  w 1974 roku na łamach „Filmu”, kiedy wcielał się w Karola Borowieckiego w Wajdowskiej ekranizacji „Ziemi obiecanej”. I tym słowom pozostaje wierny przez całe swe życie w sztuce.