Filmowe zaduszki. Kino Tadeusza Konwickiego

Od lat w warszawskiej kawiarni Bliklego przy Nowym Świecie 35, zawsze przy tym samym stoliku i o tej samej porze można było spotkać tercet nierozłącznych przyjaciół: Gustawa Holoubka, Andrzeja Łapickiego i Tadeusza Konwickiego – skromnego i zarazem zadziornego, pełnego wewnętrznego spokoju i jednocześnie żywotności. Łapicki miał ponoć żartować, że „on i Tadzio to męska przyjaźń”, a „Tadzio i Gucio to zazdrosna miłość”. Od pewnego czasu ich stolik stawał się coraz bardziej pusty: w 2008 roku odszedł „Gucio”, w 2012 drugi z wybitnych aktorów, czule nazywany przez przyjaciół „Łapą”. Konwickiemu przez lata ten codzienny rytuał spotkań dodawał życiowej energii. „Przyjaźń to strach przed samotnością, a miłość to jeszcze większy strach przed osamotnieniem” – wyznał w „Pamflecie na siebie”, swoistym dzienniku i akcie ostatecznego pożegnania z literaturą. Ostatni utwór wybitnego pisarza, reżysera i scenarzysty ukazał się na dwadzieścia lat przed jego śmiercią. W późniejszych latach coraz rzadziej udzielał wywiadów, wycofywał się z życia publicznego. Jasno deklarował swoje rozczarowanie współczesnym podejściem do literatury: „Dziś każdy pisze książki, więc ja nie będę. Kto zresztą jeszcze je czyta?”. I rzeczywiście coraz mniej pisał. W ostatnich latach ten „mag prozy” – jak powiedział o nim Paweł Huelle – „coraz bardziej wchodził w milczenie”.
Z kinem rozstał się jeszcze wcześniej: w 1989 roku. Do tego czasu w jego dorobku znalazło się sześć pełnometrażowych filmów fabularnych i krótkometrażowa „Matura”, którą sam określił mianem „żarciku autobiograficznego”. Opowieść o maturze zdawanej na tajnych kompletach podczas powstania wileńskiego zamykała nowelową koprodukcję „Czas pokoju” (1965), zrealizowaną na zamówienie telewizji w RFN. Autorami pozostałych części byli Egon Monk i Georges Franju, który przeniósł na ekran utwór Marguerite Duras. Właśnie z paryską pisarką i jedną z duchowych patronek francuskiej Nowej Fali, Konwickiego wydaje się łączyć bardzo wiele: podstawowym tworzywem ich twórczości zawsze była pamięć, zamykająca bohaterów w doświadczeniu melancholii – gdzieś między przeszłością, która nie przemija, oraz przyszłością, która nie nadchodzi. Kluczową przestrzenią fabularną, zarówno u Konwickiego, jak i u Duras, jest labirynt wspomnień, wśród których wędrują ich zawieszone w iluzjach i tęsknotach postaci. Czasem były to wspomnienia zniekształcone, innym razem bardziej namacalne i prawdziwe od aktualnej rzeczywistości. W rozmowie z Katarzyną Bielas i Jackiem Szczerbą („Pamiętam, że było gorąco”, Kraków 2001) autor „Salta” (1965) wyznał: „Idę przez jesienny krajobraz i jest babie lato. Cały czas omotują mnie jakieś pajęczyny. Tymi pajęczynami w mojej, także w waszej biografii, są niewielkie incydenty życiowe, spotkania, czyjeś odezwanie się, pomocna ręka, czyjaś drobna intryga”. Wydaje się, że to babie lato, subtelnie przenikające teraźniejszość, leży u podłoża wszystkich jego książek, scenariuszy i przedsięwzięć reżyserskich. Powraca w nich też ten sam typ bohatera – marzyciela i jednocześnie sceptyka, któremu trudno się odnaleźć w otaczającym go świecie. Obciążonego lękami, wykorzenionego i uciekającego przed innymi ludźmi, a przede wszystkim: przed samym sobą.