Kronikarze Powstania Warszawskiego

Kilka dni po obchodach 69. rocznicy wybuchu Powstania Warszawskiego, 6 sierpnia, odbędzie się uroczystość odsłonięcia obelisku poświęconego pamięci filmowców, autorów Kroniki Filmowej "Warszawa Walczy", zorganizowana przez Stowarzyszenie Filmowców Polskich i Muzeum Powstania Warszawskiego.

Referat Filmowy Biura Informacji i Propagandy Komendy Głównej Armii Krajowej utworzony został jeszcze w 1942 roku. Jego organizacją zajęli się reżyserzy Antoni Bohdziewicz, szef referatu, i Jerzy Zarzycki, szef operatorów, oraz montażysta Wacław Kaźmierczak.


Wraz z referatami Fotograficznym, Prasowym, Radiowym i Megafonowym służyć miał dokumentowaniu działań polskiego ruchu oporu i rejestrowaniu walk. W czasie okupacji jego pracownicy prowadzili szkolenia dla kandydatów na Polowych Sprawozdawców Wojskowych, ale już od lipca głównym zadaniem Referatu było gromadzenie sprzętu i taśmy filmowej.

W miarę możliwości dokonano niezbędnych zakupów w Warszawie, a kamerę 16 mm Kodaka sprowadzono z Londynu. Sprzęt i materiały gromadzono w atelier fotograficznym "Tres", mieszczącym się w Pałacu Staszica. Pieczę nad nim sprawowali Antoni Bohdziewicz, Mirosław Chojnowski i Andrzej Ancuta. W chwili wybuchu powstania w magazynie było kilkanaście jednoaktowych pudełek taśmy filmowej. W pierwszych dniach walk powstańcy przejęli materiały światłoczułe, ściągnięte przez Niemców do dokumentowania walk, a także zajęli profesjonalne laboratorium filmowe FIP przy ulicy Leszczyńskiej 6, gdzie przed wojną mieściło się laboratorium Studia Falanga.


Fotografia z Powstania Warszawskiego. Śródmieście Północne. Operator Wacław Kazimierczak podczas przenoszenia materiałów filmowych i sprzętu montażowego z Powiśla do Kina "Palladium" na ul. Złotej 7/9, sierpień-wrzesień 1944. Autor: Antoni Wawrzyniak. Źródłowe do tych ujęć taśmy filmowe są przechowywane w Archiwach Filmoteki Narodowej

Baza filmowców mieściła się w kawiarni Domu Wedla przy ul. Szpitalnej 6. Poza tym zajmowali magazyn w Pałacu Staszica oraz wspomniane laboratorium, gdzie Wacław Kaźmierczak, przedwojenny montażysta Kronik PAT, montował wywołane materiały. W skład Referatu Filmowego wchodzili – poza Bohdziewiczem, Zarzyckim i Kaźmierczakiem – Stefan Bagiński, Roman Banach, Seweryn Kruszyński, Edward Szope, Ryszard Szope, Henryk Vlassak, Antoni Wawrzyniak, Andrzej Ancuta, Stanisław Bala, Gustaw Kryński, Jerzy Gabryelski i Leonard Zawisławski (nie dotarł na punkt mobilizacyjny, aresztowany przez Niemców i wywieziony do Niemiec). Bracia Szope posiadali dwie kamery 35 mm, własną kamerę miał także Roman Banach, a Henryk Vlassak użyczył swego teleobiektywu, jedynego jakim dysponowali powstańcy. Jerzy Gabryelski i Seweryn Kruszyński dysponowali kamerą studyjną na statywie.

Pierwsza Kronika Filmowa Powstania powstała w pierwszym tygodniu walk, trwała około 12 minut i została zaprezentowana w niedzielę, 13 sierpnia, w kinie Palladium przedstawicielom prasy, a dwa dni później – publiczności. Z przyczyn technicznych była pozbawiona dźwięku. Komentarz czytał więc Antoni Bohdziewicz, a podkład muzyczny odtworzono z płyt gramofonowych. 21 sierpnia odbyła się, także w Palaldium, premiera drugiej kroniki, zawierającej między innymi relację ze zdobycia budynku PAST-y, co dokonało się raptem dwie godziny wcześniej, oraz materiał o jeńcach niemieckich uczestniczących w budowie powstańczych barykad. Trzecia kronika "Warszawa walczy" miała premierę 3 września. Zaprezentowany w Palladium film zawierał relacje ze zdobycia komendy policji na Krakowskim Przedmieściu oraz z walk wokół kościoła Świętego Krzyża.


Fotografia z Powstania Warszawskiego. Śródmieście Północne. Operatorzy filmowi Stefan Bagiński i Antoni Wawrzyniak (po prawej) przy pracy. Prawdopodobnie ul. Jasna, 4 września 1944. Autor: Sylwester Braun "Kris". Źródłowe do tych ujęć taśmy filmowe są przechowywane w Archiwach Filmoteki Narodowej

Operatorzy Powstania Warszawskiego pracowali w Śródmieściu, na Starym Mieście, Mokotowie, Sadybie, Powiślu, Woli i na Żoliborzu. Była to praca w wyjątkowo ciężkich warunkach, bez jakiejkolwiek osłony – założenie hełmu uniemożliwiało filmowanie. Mimo to udało się nakręcić około 30 tysięcy metrów taśmy filmowej, co stanowi około 18 godzin materiału. Z pożogi wojennej ocalała mniej więcej czwarta część materiałów: zakopanych w ziemi i odnalezionych dopiero w latach 80. pudełek z taśmą nie udało się uratować, część materiałów zniszczył Urząd Bezpieczeństwa. Część taśm znalazła się w Krakowie, skąd trafiła do USA, gdzie Wincenty Bejman zmontował godzinny film "Ostatnie dni Warszawy", wyświetlany jeszcze podczas wojny w kinach amerykańskich, a później w Europie. W archiwum WFD poza filmem Bejmana znalazło się jeszcze około 6600 metrów taśmy, które po raz pierwszy zaprezentowano publicznie 1 sierpnia 1956 roku w stołecznym kinie Palladium z okazji 12. rocznicy wybuchu Powstania Warszawskiego.

Z inicjatywy Stowarzyszenia Filmowców Polskich, 6 sierpnia 2013 na terenie Muzeum Powstania Warszawskiego zostanie odsłonięty obelisk poświęcony pamięci kronikarzy Powstania.