Digitalizacja - dylematy i pytania. Raport, część I

Analog przechodzi do historii. Prawie nikt już nie kręci filmów na taśmie 35 mm odkąd, po wielu latach starań, udało się za pomocą cyfrowego nośnika osiągnąć efekt rozmytej nieco taśmy filmowej. Wszystkie multipleksy są już cyfrowe, coraz więcej kin studyjnych i lokalnych, korzystając ze wsparcia publicznego, przechodzi remonty i zakupuje nowy sprzęt. Ale największym wyzwaniem są zbiory: te telewizyjne, filmoteczne, umieszczone w licznych archiwach mniejszych i większych. Digitalizacja dziedzictwa narodowego jest na etapie bardzo wczesnym, by nie rzec – raczkującym. I decydenci, i właściciele praw autorskich, i twórcy dopiero teraz wyciągają pierwsze wnioski w tym wielkim, trudnym i wieloletnim procesie.

Odrestaurowany cyfrowo film "Człowiek z żelaza" Andrzeja Wajdy, fot. KinoRP

20 marca 2013 roku odbyła się konferencja zorganizowana przez Polski Komitet do spraw UNESCO zatytułowana „Procesy digitalizacji zasobów audiowizualnych. Filmy i produkcja telewizyjna”. Do warszawskiej siedziby Naczelnej Dyrekcji Archiwów Państwowych – współorganizatora wydarzenia – przybyli przedstawiciele instytucji państwowych i prywatnych, które uczestniczą w procesie cyfryzacji audiowizualnego dziedzictwa narodowego: Ministerstwa Kultury i Dziedzictwa Narodowego, Polskiego Instytutu Sztuki Filmowej, Filmoteki Narodowej, Projektu KinaRP. Spotkanie to, po pierwsze, pozwoliło uporządkować rozproszoną wiedzę na temat procesów digitalizacji, wiedzy wieloaspektowej, którą trudno zdobyć nawet uważnemu obserwatorowi z branży. Po drugie – uczestnikom udało się wypunktować najważniejsze dylematy i wyzwania procesu digitalizacji dorobku filmowego i telewizyjnego w Polsce. Portalfilmowy.pl przedstawia je w tym raporcie.

W procesie digitalizacji dzieł filmowych resort kultury pełni rolę koordynatora, ogłasza programy i konkursy, udziela dofinansowań i przyjmuje sprawozdania od kolejnych zaangażowanych w proces instytucji. Już od 2007 roku funkcjonowały w ministerstwie, pod zmieniającymi się nazwami, różne programy służące finansowaniu szeroko pojętej digitalizacji. W 2010 roku resort stworzył odrębny – Zasoby Cyfrowe (Priorytet „Digitalizacja materiałów audiowizualnych”). Od 2011 do 2015 roku cyfryzacja jest finansowana z rządowego Programu Wieloletniego pod nazwą „Kultura+ ”, mającego dwa priorytety: Biblioteka+ i Digitalizacja. Priorytet Digitalizacja jest zabezpieczony finansowo: do 2015 roku ma budżet 120 mln zł, z czego ponad 40 mln zł przeznaczonych jest dla tzw. Centrów Kompetencji.

Centrów jest obecnie pięć. Biblioteka Narodowa zajmuje się zasobami bibliotecznymi, Narodowy Instytut Dziedzictwa – zabytkami, Narodowy Instytut Audiowizualny – zasobami audiowizualnymi i audialnymi, Narodowe Archiwum Cyfrowe – zasobami archiwalnymi, a od tego roku także Narodowy Instytut Muzealnictwa i Ochrony Zbiorów, w którego gestii leżą muzealia. Centra pełnią role ekspertów w poszczególnych dziedzinach.

Rys. MKiDN

Dla branży filmowo-telewizyjnej kluczową instytucją jest NInA, która pełni funkcję operatora programu Kultura+ w tym właśnie obszarze. Instytut do tej pory ogłosił dwa nabory konkursowe na program Projekty Audiowizualne. W 2011 roku NInA przekazała na digitalizację filmów ponad 9,5 mln zł, pozytywnie opiniując dziewięć wniosków, natomiast w 2012 roku ponad 7 mln zł, dofinansowując siedem projektów. Są to dość dobrze znane w środowisku inicjatywy, takie jak rekonstrukcje cyfrowe klasyki polskiego filmu, na które otrzymały dofinansowanie Studia Filmowe, a także projekty Filmoteki Narodowej, a wśród nich przede wszystkim rozbudowa Repozytorium Cyfrowego, rekonstrukcja i cyfryzacja 38 filmów z Krakowskiego Studia Filmów Animowanych czy Galeria Plakatu Filmowego w Internecie – GAPLA. Wśród dofinansowanych projektów jest także Filmoteka Artystyczna Muzeum Sztuki Współczesnej, czyli powstająca kolekcja polskiego wideo-art oraz inicjatywa Wytwórni Filmów Dokumentalnych i Fabularnych na Chełmskiej, czyli „Dokument cyfrowo”.

Cyfrowa wersja "Do widzenia, do jutra" Janusza Morgensterna, fot. KinoRP

Ten niezwykle potrzebny program nie jest jednak bez wad. Adresowany jest do pewnego rodzaju podmiotów, przede wszystkim instytucji kultury, a więc nie mogą z niego korzystać dawne instytucje filmowe przekształcone w spółki skarbu państwa. Dotyczy to m.in. Kroniki, Studia Miniatur Filmowych, a przede wszystkim Wytwórni Filmów Oświatowych. Jej dyrektor, Katarzyna Madaj-Kozłowska z goryczą mówiła o tym, że choć w pierwszym rozdaniu otrzymała dofinansowanie na rekonstrukcję cennych zbiorów WFO, musiała z niego zrezygnować z powodu przekształcenia w spółkę (do czego zobowiązywała Ustawa o kinematografii). Pojawia się uzasadnione pytanie, czy nie można wprowadzić zmian do istniejącego do 2015 roku programu? W końcu można było kilka lat po wprowadzeniu Ustawy znaleźć alternatywną drogę przekształceń dawnych instytucji filmowych w Instytucje Kultury, z czego skorzystały m.in. studia państwowe. Teraz są w sytuacji podwójnie uprzywilejowanej. A spółki skarbu państwa mają słaby status, ponadto nie mogą uczestniczyć w tym programie, choć przecież dysponują wspaniałymi archiwami.

Jako główne wyzwanie na lata 2013-2020 resort kultury podał kontynuację projektów systemowych, udział w międzyresortowym Programie Operacyjnym Polska Cyfrowa, a także stworzenie serwisu internetowego dotyczącego digitalizacji, który uporządkuje wreszcie rozproszoną i fragmentaryczną wiedzę.

Rys. MKIDN

Program Polska Cyfrowa będzie koordynowany przez Ministerstwo Administracji i Cyfryzacji, natomiast resort kultury „dołoży się” do niego w punkcie, który zakłada zwiększenie uczestnictwa obywateli w życiu publicznym poprzez poprawę dostępności informacji i zasobów publicznych. Ministerstwo podkreśla, że wszelkie obecne i przyszłe programy digitalizacyjne są zgodne z polityką kulturalną Polski (m.in. Strategią Rozwoju Kapitału Społecznego) oraz Unii Europejskiej (m.in. Europejska Agenda Cyfrowa, Strategia Europa 2020). Pewne jest dzisiaj, że państwo będzie dążyło do stworzenia repozytoriów i bibliotek cyfrowych, co z kolei wiąże się z projektowaną – na razie wzbudzającą bardzo duże kontrowersje i zarzuty –  ustawą o otwartych zasobach.