100 lat polskiego filmu. Człowiek z marmuru

TADEUSZ LUBELSKI, WAJDA, WROCŁAW 2006

W środku okresu zdjęciowego, w czerwcu 1976 r., robotnicy znów się zbuntowali, we wrześniu założono Komitet Obrony Robotników. Wydarzenia sprzed kilku lat nabrały więc nowej aktualności. (…) Pod koniec października film był gotowy. Wicepremier Józef Tejchma docenił wartość filmu i zdecydował się o niego walczyć, zalecił tylko kosmetyczne zmiany (złagodzenie sceny procesu i sceny przed gmachem Urzędu Bezpieczeństwa). Kiedy film obejrzał sekretarz Łukaszewicz, nakazano jeszcze usunięcie sceny na cmentarzu. (…) Premierę wyznaczono na 25 lutego 1977 r., początkowo – pod wpływem władz – sporządzono tylko kilka kopii. Spodziewano się, że jeśli "Człowiek z marmuru" zostanie pozbawiony jakiejkolwiek reklamy, a wszystkie recenzje – jak nakazał premier Piotr Jaroszewicz – będą negatywne, film przejdzie bokiem i sprawa ucichnie. Stało się jednak inaczej. (…) Sławna scena, podczas festiwalu w Gdańsku, wręczenia Wajdzie przewiązanej wstążeczką cegły stała się manifestacją jedności całego środowiska, filmowców i krytyków.

WIKTOR WOROSZYLSKI, "WIĘŹ", 1977, NR 5-6

Najpierw przez kilka dni daremnie usiłowałem się dostać na któryś z seansów w kinie "Wars"; w piątek wieczór ktoś zatelefonował podniecony, że podobno od jutra film wchodzi na ekrany jeszcze w trzech salach; o świcie dzwonek do drzwi, to sąsiadka, która mówi, że przed kasą "Wisły" jacyś mili młodzieńcy zapisują na listę; byłem więc sześćdziesiąty w tej przedziwnej wspólnocie ludzi chcących obejrzeć "Człowieka z marmuru". (...) W przodowniku Birkucie z Nowej Huty (...) rozpoznawałem swoje pokolenie, z jego czarno-białą (jak na ekranie) wiarą, entuzjazmem i naiwnością. (...) Przecież ja tam byłem, rozładowywałem nocą cegły, brnąłem w błocie, spałem z junakami na wielkiej sali, pisałem o nich poemat prymitywny jak oni. (...) Patrzę na naszą młodość – w życiu i w filmie – z uczuciami mieszanymi, wśród których nie brak także sentymentu, ale i dotkliwej autoironii, zawstydzenia, goryczy...