Żurek. Między wierszami, czyli adaptacja nietypowa

„Żurek. Między wierszami, czyli adaptacja nietypowa” jest zapisem twórczej drogi reżysera od fascynacji krótkim opowiadaniem Olgi Tokarczuk do powstania scenariusza pełnometrażowego filmu.

Dzięki świetnie zagranym rolom (Katarzyna Figura, Zbigniew Zamachowski, debiutująca Natalia Rybicka), intrygującej, choć niezbyt widowiskowej fabule oraz przejmującej prawdzie obserwacji „Żurek” (2003) w reż. Ryszarda Brylskiego zapada głęboko w pamięć. Za podstawę scenariusza posłużyło opowiadanie Olgi Tokarczuk ze zbioru „Gra na wielu bębenkach” – lapidarne, łączące realizm z baśniowością, nawiązujące odważnie do jednego z głównych mitów biblijnych. Filmowa adaptacja wzmocniła te cechy jeszcze bardziej, a szereg nagród przyznanych filmowi na polskich festiwalach potwierdził, że Ryszard Brylski ma wyjątkową predylekcję do łączenia literatury ze sztuką filmową i robi to w sposób zadowalający zarówno krytykę, jak też publiczność. W nowatorskiej książce „Żurek. Między wierszami, czyli adaptacja nietypowa” reżyser opisał swoją drogę twórczą zwieńczoną scenariuszem filmu, który jest autorskim odczytaniem literackiego pierwowzoru.

Bezpośrednią motywację do jej napisania stanowił wybór tematu rozprawy doktorskiej, przygotowywanej przez Brylskiego w PWSFTviT w 2009 roku. Za punkt wyjścia reżyser potraktował docierające do niego opinie, iż „Żurek” stanowi „adaptację nietypową” i w ten sposób jest analizowany na zajęciach z reżyserii w łódzkiej szkole. Co prawda owa „nietypowość” to zagadnienie problematyczne, bowiem adaptacje w ogóle z trudem poddają się klasyfikacjom. Za bezsporne uznaje się jedynie to, że są przystosowaniem materiału literackiego do wymogów sztuki filmowej, które odbywa się z mniejszą lub większą wiernością literze i duchowi oryginału. Tym samym sięgając po pierwowzór literacki, już na samym początku twórcy stają przed koniecznością rozstrzygnięcia, czy ich zabiegom adaptatorskim bliżej będzie do transkrypcji czy do „twórczej zdrady”, a więc odejścia od oryginału w stronę własnej wizji artystycznej. Ryszard Brylski poszedł drogą trzecią: poszukał w opowiadaniu Tokarczuk tych ścieżek interpretacyjnych, które pozwoliły mu zbudować ciekawą fabułę i postacie, po czym obudował całość własnymi doświadczeniami i pomysłami, lecz zrobił to tak, by nie zatracić ducha oryginału. „Żurek. Między wierszami, czyli adaptacja nietypowa” jest zapisem owej drogi, autorską relacją z powstawania scenariusza filmu, w której reżyser przedstawił własny tok myślenia, jak też podzielił się refleksjami towarzyszącymi mu w pracy nad tekstem Olgi Tokarczuk.

Dzięki książce jaśniejsze stają się m.in. powody jego zainteresowania „Żurkiem” - niedługim, bo zaledwie ośmiostronicowym opowiadaniem zbudowanym z trzech epizodów, pozornie „zbyt ulotnym na filmową adaptację”, jak przyznaje sam Brylski. Paradoksalnie lapidarność historii poszukiwania ojca niemowlaka urodzonego przez nastoletnią Iwonkę, w którym dominującą rolę odgrywa matka dziewczyny, brak wyraźnej intensywności oraz konkretnej fabuły zadziałały na jej korzyść. Początkowe zauroczenie literacką miniaturą przerodziło się bowiem w pragnienie rozwiązania tajemnicy bohaterki. Reżyser zadecydował o zmianie topografii oraz realiów środowiskowych, ale cała otoczka kulturowo-obyczajowa pierwowzoru pozostała. Kolejny krok adaptacyjny wiązał się z głównymi postaciami, ich sposobem myślenia i mówienia oraz relacjami z otoczeniem. Pod tym kątem zostały one poddane wnikliwej analizie i w razie konieczności rozbudowane. Ostatni etap stanowiło spięcie wątków do pełnej fabuły tak, by całość nie zatraciła ducha oryginału, a „motywy i ploty wynikały wyłącznie ze skojarzeń i sugestii wyczytanych z ‘Żurka’ Tokarczuk”. Cały proces konstruowania scenariusza został przez reżysera opisany krok po kroku (choć dość wybiórczo), począwszy od charakterystyki głównych postaci kobiecych - matki i córki. W tym celu Brylski przytoczył odnoszące się do nich fragmenty opowiadania i zestawił je ze scenami z filmu, uzupełniając to porównanie zdjęciami z planu. Podobne zabiegi towarzyszyły kolejnym postaciom kluczowym dla fabuły. Dodatkowo publikacja zawiera przedruk całego opowiadania Tokarczuk, jak też kompletny scenariusz filmowy oraz film na DVD.

Rozprawa Ryszarda Brylskiego znacznie odbiega od typowych prac akademickich, gdzie dużą rolę pełni podbudowa teoretyczna. Ma bowiem ukazać praktyka w działaniu i z tego zadania całkiem dobrze się wywiązuje. Tym samym spełnia założenia ważnej serii „Warsztat realizatora filmowego i telewizyjnego”, którą wydaje łódzka szkoła z myślą o przyszłych filmowcach. Co prawda autor „Żurka” uprzedza z góry, iż nie należy w książce szukać uniwersalnych rozwiązań, jak przełożyć prozę na język filmu, ale adepci tej sztuki mogą w niej znaleźć wiele cennych wskazówek. Warto również przypomnieć, iż pierwsze doświadczenia adaptatorskie Ryszard Brylski zbierał w połowie lat 90., kręcąc film „Deborah” na motywach książki Marka Sołtysika, i już wtedy zyskał opinię scenarzysty, który w pracy z tekstem literackim osiąga ciekawe efekty.

Książka ukazała się w serii „Warsztat realizatora filmowego i telewizyjnego” jako zeszyt 19.