Ogniem i mieczem

Tłem akcji są XVII-wieczne wydarzenia historyczne: konflikt polsko-ukraiński, powstanie Bohdana Chmielnickiego i wojny polsko-kozackie. Jan Skrzetuski, powracający z Krymu poseł księcia Jeremiego Wiśniowieckiego, przypadkiem ratuje życie kozackiemu pułkownikowi, Bohdanowi Chmielnickiemu. Zyskuje też przyjaźń dzielnych rycerzy- Longinusa Podbipięty i Jana Onufrego Zagłoby. We trzech wybawiają z opresji pasażerki rozbitej kolasy - kniahinię Kurcewiczową i jej osiemnastoletnią bratanicę, sierotę Helenę. Skrzetuski zakochuje się z wzajemnością w pięknej Helenie i chociaż rękę panny obiecano już kozackiemu podpułkownikowi, Jurko Bohunowi, oświadczyny Skrzetuskiego zostają przyjęte. Odtąd odrzucony, oszalały z miłości Kozak nie przestaje się mścić. Morduje kniahinię i jej synów, a Helenę uprowadza do Czarciego Jaru, gdzie ma jej strzec Horpyna, czarownica--olbrzymka. Tymczasem Skrzetuski dostaje się do niewoli tatarskiej. Z rąk Tuhaj-beja, wodza Tatarów (kozackich sojuszników) wykupuje go Chmielnicki, który ma wobec niego dług wdzięczności.
Aby szybciej odnaleźć ukochaną, Skrzetuski dzieli swój oddział na cztery grupy. Zagłoba upada w zasadzkę Bohuna, lecz oswobadza go Wołodyjowski. „Mały rycerz" ciężko rani Bohuna w pojedynku. Rzędzian, pachołek Skrzetuskiego, podstępem dowiaduje się o miejscu pobytu Heleny. Wraz z Wołodyjowskim i Zagłobą odbijają pannę. Rzędzian wywozi ją w bezpieczne miejsce, a Zagłoba z Wołodyjowskim, z pomocą napotkanych polskich wojsk, zatrzymują oddział Tatarów. Po zwycięskiej potyczce wszyscy rycerze jadą do twierdzy Zbaraż. Podczas jej oblężenia nie lada wyczynu dokonuje Podbipięta: ścina za jednym zamachem trzygłowy innowierców. Longinus ginie potem przy próbie przedostania się do króla. Udaje się to natomiast Skrzetuskiemu. Jan Kazimierz wyrusza z odsieczą. Helena i Skrzetuski wreszcie się spotykają.
Na ich hucznie świętowane zaręczyny przybywają też Wołodyjowski i Zagłoba. Skrzetuski dostaje „w prezencie” pojmanego Bohuna, jednak uwalnia rywala. Kozak odjeżdża w step.
Planowana od wielu lat ekranizacja pierwszej (chronologicznie) części Trylogii Henryka Sienkiewicza doszła do skutku dzięki współpracy państwowej kinematografii, sponsorów i jednego z banków (bezprecedensowe w polskiej praktyce udzielenie kredytu). Zrezygnowano z kosztownej wyprawy w autentyczne plenery Ukrainy, a koszty budowy scenografii obniżono dzięki trikom komputerowym oraz kręceniu zdjęć w kilku polskich skansenach. Imponuje rozmach inscenizacji, szczególnie scen batalistycznych. Wymowie dzieła przyświeca zasada political correctness. Film odniósł wielki sukces kasowy i wywołał falę dyskusji nad dziejami Polski sarmackiej.