Sztuka w niewoli - świat Józefa Szajny

Profesor Józef Szajna jest artystą o ogromnym dorobku. Jego dzieła znajdują się w stałych ekspozycjach wielu muzeów świata. Stworzył teatr "Studio" w Warszawie, który przez wiele lat był jego studiem autorskim, a przy nim - galerię sztuki współczesnej. Uznawany jest za artystę osobnego, manifestującego w swojej twórczości bardzo osobistą wizję świata - rozpadającego się i zmierzającego do samozagłady. Film Mirosława Gołaszewskiego podejmuje próbę odszukania źródeł tej pesymistycznej wizji, skupiając się na jednym tylko okresie życia artysty. Losy wojenne Józefa Szajny musiały pozostawić ślad w jego psychice i pamięci, wpłynąć na twórczą nadwrażliwość i wywołać trwały lęk przed okrucieństwem i brutalnością. Kiedy wybuchła wojna, miał zaledwie siedemnaście lat. Zaangażował się w działalność konspiracyjną. Wobec grożącego niebezpieczeństwa zdecydował się wraz z przyjacielem uciec na Węgry. Władze węgierskie odmówiły jednak przyjęcia uciekinierów i wydaliły za granicę. Schwytała ich słowacka policja i wydała gestapo w Polsce. Wyrok był straszliwy - Oświęcim. Wstrząsający opis tego, co przeżył w obozie, zawarty w autobiografii artysty, a odczytany przez Henryka Bistę, stanowi jeden z trzech wątków narracyjnych filmu. Drugim są wspomnienia i refleksje o sztuce samego Józefa Szajny, trzecim - prezentacja jego dzieł: rzeźb, obrazów, instalacji i fragmentów spektakli teatralnych. Wobec długiego, twórczego życia, pobyt w Oświęcimiu jest krótkim epizodem, ale pozostawił trwałe piętno. Czy dlatego jego sztuka tak pełna jest rozkładu, przemocy, poniżenia, śmierci i zła? Sam artysta twierdzi, że Oświęcim stał się cezurą dla świata, lecz w swojej twórczości unika bezpośredniego nawiązania do osobistych doznań. Stara się widzieć świat i historię z dystansu. Jak można wnosić z wynurzeń Szajny, to właśnie spojrzenie gorzko doświadczonego człowieka na rzeczywistość kreowaną przez innych upoważnia go do wizji upadku cywilizacji i wartości, w stopniu znacznie większym niż własna biografia.