Bliscy a dalecy

Już sam tytuł filmu zapowiada ogromną liczbę wykrotów, trzęsawisk, barier, fos, mielizn i raf, które pokonać trzeba przy omawianiu tysiącletnich dziejów wzajemnych stosunków polsko-ukraińskich. Sienkiewiczowska wizja owych relacji wryła się głęboko w świadomość wielu pokoleń Polaków, niejedną generację ukształtował "Ogniomistrz Kaleń" i inne tego rodzaju dzieła sztuki filmowej. Żyją jeszcze ludzie pamiętający pogromy na Wołyniu i we wschodniej Galicji. Mnóstwo uprzedzeń, stereotypów i fałszywych mitów pokutuje do dziś także po drugiej stronie. Autorzy telewizyjnego dokumentu, wraz z doborowym gronem historyków, polityków i dziennikarzy, próbują dociec przyczyn wielowiekowego skłócenia obu narodów. Nie zawsze tak się działo. Przed tysiącem lat, gdy tworzyły się zręby polskiej państwowości, wokół Kijowa powstawała Ruś. Przez stulecia sąsiadujące organizmy były równorzędnymi partnerami. Dzieliły je konflikty, zbliżały relacje handlowe i związki dynastyczne. Dopiero po unii lubelskiej, po połączeniu się Korony z Litwą, Ruś Kijowska weszła w skład Rzeczypospolitej. Obojga Narodów, nie trojga. Wtedy właśnie skończyła się równorzędność Polski i przyszłej Ukrainy, a rozpoczęła dominacja silniejszej ze stron. Miała ona też korzystne dla Rusinów strony. Dała im wzory społeczeństwa obywatelskiego - oczywiście w jego ówczesnym, niepodobnym do dzisiejszego rozumieniu - takie jak prawo magdeburskie w miastach i sejmiki szlacheckie. Pod berłem moskiewskiego despotyzmu takie instytucje byłyby niewyobrażalne. Także następstwa unii brzeskiej, zdaniem współczesnych historyków ukraińskich, nie są jednoznacznie negatywne. Lęk przed spolonizowaniem i katolicyzacją skonsolidował społeczeństwo Rusi wokół odrodzonej Cerkwi. Dał mu mocne podstawy do samookreślenia się jako narodu. Prawdziwym nieszczęściem, które na wieki zaciążyło na relacjach polsko-ukraińskich, były postanowienia Sejmu 1638 roku "schłopiające" wolnych dotąd Kozaków. Naród stracił elity, bowiem szlachta i magnateria ruska uległa polonizacji. Odtąd pan był Polakiem, poddany - Ukraińcem. Wtedy właśnie rozpaliły się płomienie nienawiści, podsycane pamięcią strasznej klęski pod Beresteczkiem. Po zakończeniu krwawej wojny domowej nie nastąpiło porozumienie zwaśnionych stron. W 1918 roku Polacy zwarli się z Ukraińcami w bojach o Lwów. Walczyli o wolność, kierowały nimi szczytne, patriotyczne pobudki. Obie nacje miały równe prawo do patriotyzmu. Kolejną szansę ułożenia wzajemnych stosunków stracono podczas wojny polsko-bolszewickiej. Po rozejmie Ukraina została oddana Sowietom w niewolę i spłynęła krwią. Mnóstwo krwi polało się też w trakcie II wojny światowej. I Rosjanie, i Niemcy, szczuli ujarzmione narody wzajem na siebie. Zaś gdy wojna się skończyła, rozpoczęła się ponurej sławy Akcja Wisła. Dziś Polacy i Ukraińcy są wreszcie wolni. Ale nie od wzajemnych uprzedzeń. Wiele dobrego dla ułożenia poprawnych stosunków między sąsiadami uczyniła "Solidarność", a także papież Jan Paweł II i wybitni intelektualiści, tacy jak Jerzy Giedroyc - gorący orędownik ukraińskiej niepodległości. Ale mnóstwo jest jeszcze do zrobienia. Nie wolno dopuścić, by dawne resentymenty wzięły górę, by na wschodniej granicy Polski stanął kordon oddzielający Ukrainę od jednoczącej się Europy. W filmie występuje liczne grono historyków polskich i ukraińskich, w tym wykładających na renomowanych uniwersytetach amerykańskich, a także politycy, między innymi ambasador Ukrainy, oraz były doradca prezydenta USA, profesor Zbigniew Brzeziński.