Imperatyw

Uhonorowany Nagrodą Specjalną Jury na MFF w Wenecji w 1982 r. "Imperatyw" jest pod wieloma względami kontynuacją trylogii "Struktura kryształu", "Iluminacja" i "Constans". Jak w soczewce skupia w sobie najbardziej istotne filozoficzne i metafizyczne pytania o sens istnienia, o obecność Boga w świecie zsekularyzowanej zachodniej kultury. Kwestia, czy istnieje jakaś przyczynowość następstw wydarzeń w naturze i życiu wynikająca z obiektywnego prawa, czy też wszystko, co zdarza się, to oderwane od siebie fakty, które ludzie wiążą w logiczne układy znaczeniowe to główny dylemat filmu. Tytuł "Imperatyw" nawiązuje do imperatywu kategorycznego Kanta, którego duchowym prawnukiem jest bohater filmu Zanussiego. Augustyn, bo takie nosi imię, to - podobnie jak w wielu wcześniejszych filmach tego twórcy - młody intelektualista o idealistycznych poglądach. Jest profesorem matematyki, prowadzi wykłady na jednym z zachodnioniemieckich uniwersytetów. Pochodzi z bogatej rodziny, jest więc wolny od materialnych trosk i - jak z przekąsem zauważa jego narzeczona Ivonne - może sobie pozwolić na luksus dociekania sensu własnej egzystencji. Zresztą dla niej, biologa z wykształcenia, wszystko ma swe wyjaśnienie w naturze, a sens istnienia to przystosowanie do przetrwania. Tymczasem Augustyn, nie mogąc znaleźć wyjścia z labiryntu własnego umysłu, ulega coraz głębszej frustracji i popada w konflikt z otoczeniem, które uważa go za dziwaka. Zresztą nie bez powodu, gdyż mężczyzna zachowuje się jak typowy neurotyk. Ivonne, nie mogąc znieść tego dłużej, porzuca go, co jeszcze pogłębia w nim stan psychicznego i umysłowego napięcia. Augustyn beskutecznie szuka pomocy u znajomego teologa, później u przypadkowo poznanego duchownego prawosławnego, z którym prowadzi długie rozmowy na temat jego religii. By zwrócić na siebie uwagę Boga, włamuje się do małej cerkwi i dokonuje aktu profanacji kradnąc ikonę. Wraca tam kilka godzin później i przyznaje się do winy. Zapada w katatoniczne odrętwienie i zostaje odwieziony do szpitala. Leczony elektrowstrząsami, jest nakłaniany przez lekarzy i bliskich do próby zracjonalizowania swego postępku i tym samym uwolnienia się od poczucia winy. Jednak Augustyn rozwiązuje inaczej ten problem. Sam wymierza sobie karę odrąbując palec, którym dotknął ołtarza. Gdy po pewnym czasie opuszcza szpital, jest nadal w punkcie wyjścia: "Myślę - mówi do ukochanej, która znów jest z nim - jak by Go zapytać nie o to, czy istnieje, bo w to już wierzę, ale czy moje życie jest Mu naprawdę potrzebne?" Film zrealizowano niezwykle prosto i oszczędnie, niemal ascetycznie. Nie ma w nim śladu kompromisowych gestów w stronę odbiorcy przyzwyczajonego do innego modelu kina, pełnego atrakcji fabularnych, scenograficznych, technicznych. Suchy, zimny, czarno-biały (z wyjątkiem ostatniej sceny) "Imperatyw" jest klasycznym przykładem "kina metafizycznego niepokoju". W roli głównej wystąpił angielski aktor Robert Powell, znany polskim widzom m.in. z filmów "Człowiek - zagadka", "Zulus Czaka", "Mahler" oraz zrealizowanego w 1978 r. remake'u klasycznego kryminału Alfreda Hitchcocka "Trzydzieści dziewięć kroków". Partneruje mu Brigitte Fossey jako Ivonne, jedna z czołowych gwiazd francuskiego kina, teatru i telewizji. W wieku 5 lat znakomicie zadebiutowała rolą Paulette w "Zakazanych zabawach" Rene Clementa. Powróciła na ekran 15 lat później filmem "Wielki Mealnes" Jeana-Gabriela Albicocco. Wystąpiła także w "Enigmie", "Honorze wśród złodziei", "Człowieku, który kochał kobiety" oraz w serialu "Pałac pod Oliwkami".