"Barwy ochronne": historia filmu

To prawda, "Barwy ochronne" zdały test czasu. Oglądane dzisiaj nie nudzą, momentami wydają się nawet świeże i aktualne. Co jest świeże i aktualne? Czy ciekawe zderzenie zaprezentowanych postaw bohaterów – idealisty i cynika? Czy toczony przy okazji spór o metody robienia kariery i wartości moralne – prawdę i kłamstwo, uczciwość i hipokryzję? Odpowiedź brzmi: tak, ponieważ są to tematy  uniwersalne. Współczesne czasy stawiają nas przed podobnymi dylematami i wyborami, jakie były udziałem docenta i asystenta z Barw…. Wciąż – choć w zmienionych dekoracjach – zawieramy te zgniłe kompromisy, tkwimy w tych schizofrenicznych lub skorumpowanych układach, uprawiamy slalom między tym, co przyzwoite i nieprzyzwoite, co dobre i złe. I nieustannie zadajemy pytanie: jak żyć? Zanussiemu też. Reżyser także – czasem szalenie inspirująco, czasem zanadto publicystycznie – wciąż pyta… 

Kiedy "Barwy ochronne" wchodziły na ekrany (premiera: 20 stycznia 1977) oficjalna krytyka zawęziła ich wymowę oraz stawiane pytania i diagnozy. Wprawdzie uznała film za odważny, lecz  środowiskowy – ot, taki pamflet na obyczaje panujące w środowisku akademickim. Opinie czołowych recenzentów rozmijały się jednak z ocenami publiczności, która dostrzegała więcej, np. ostrze polityczne, i zapewne dlatego oblegała kina. Doceniała też, że Zanussi pokazywał życie jakie jest, a nie jak – wedle ideologii ówczesnego systemu – wyglądać ono powinno. 

Wiarygodność przekazu reżyser osiągnął dzięki paradokumentalnemu sposobowi filmowania. To on, w połączeniu z brawurową  grą odtwórców głównych ról – Zbigniewa Zapasiewicza i Piotra Garlickiego oraz świetnym kreacjom drugoplanowym, daje odbiorcom złudzenie autentyzmu. Na planie filmu panowała swobodna atmosfera, aktorzy współtworzyli dialogi, sporo było improwizacji. Operator Edward Kłosiński rejestrował „setki“ i wykonywał wiele ujęć z ręki. Zaowocowało to tym, że prawda życia i prawda ekranu podały sobie ręce.

Podczas kolaudacji "Barwy ochronne" uzyskały pozytywne opinie (najbardziej krytyczny głos pochodził – o dziwo – od cenionego filmoznawcy prof. Aleksandra Jackiewicza), ale władze zwlekały z dopuszczeniem filmu na ekrany. Cenzura kazała wyciąć kilka ujęć z Haliną Mikołajską, która po wypadkach radomskich 1976 roku wstąpiła do KOR-u. Zmuszono też reżysera, aby zmienił jedno zdanie, które w filmie wypowiadał Zapasiewicz. Prześmiewczo brzmiące leninowskie stwierdzenie  „najważniejszy jest dobór kadr” zmieniono na „najważniejszy jest dobór ludzi". Jak na ironię ci, którzy podjęli decyzję o rozpowszechnianiu "Barw ochronnych" – minister kultury Józef Tejchma i kierownik Wydziału Kultury KC PZPR Mieczysław Wojtczak, zostali za to nagrodzeni… utratą zajmowanych  stanowisk. Zanussi mógł dalej robić filmy. W roku 2009, w "Rewizycie" opowiedział dalsze losy docenta z Barw ochronnych. Nie wzbudziły już wśród widzów takich emocji jak kiedyś. Dlaczego?