Co by było, gdyby.... O "Przypadku"

Los, przypadek, dramaturgia rzeczywistości. Kieślowski nigdy nie zaniechał ich tropienia. Scenariusz "Przypadku" pisał latem i jesienią 1980 roku. Czas po Sierpniu’80 skłaniał do odwagi, wyzwalał nadzieję na możliwość robienia takiego kina, jakie wcześniej z powodów politycznych było niemożliwe. Twórca Amatora zapowiadał wtedy zmiany w sposobie opowiadania o współczesności. W tekście, który ukazał się w „Dialogu” (nr 1/ 1981), pisał: „Wolność daje szanse, ale zwiększa wymagania. Trzeba szukać sposobów, żeby filmy o problemach stały się przede wszystkim filmami o ludziach, żeby to, co w filmie – z konieczności – zewnętrzne, stanowiło oprawę, a nie treść utworów (…). Stoimy przed koniecznością zmiany języka, zmiany bohaterów naszych filmów, zmiany sytuacji i dialogów (…). To jest kierunek, który mógłbym określić najkrócej: głęboko zamiast szeroko, do środka, a nie na zewnątrz”.

Te deklaracje Kieślowski starał się urzeczywistniać. Pomysł na "Przypadek" to było novum: pokazać trzy wersje losu tego samego bohatera; stworzyć mu możliwość wyboru między różnymi wartościami życia i postawami wobec rzeczywistości, ale też pozwolić pozostać sobą. W tle był, oczywiście, powikłany, zgrzebno-smutny PRL. Do scenariusza Kieślowski wplótł wiele dat i wydarzeń ważnych dla jego generacji (w roku 1956 dobiegało końca dzieciństwo tego pokolenia; w 1968, 1970 i 1976 doznawało ono rozczarowań związanych z polityką, w 1980 pokładało nadzieje w „Solidarności”). Wykorzystał też własne doświadczenia i przeżycia (np. podróże pociągami, przeprowadzki, zakopywanie butelki z planami na przyszłość, bójkę, która skończyła się w sądzie, śmierć ojca). Współpracował wtedy ze znaną reporterką, Hanną Krall. To m.in. dzięki jej tekstom i sugestiom „ulepił” postać komunisty Wernera i wątek działalności opozycyjnej bohatera. Czy chciał, aby był on antytezą postaci Piszczyka z "Zezowatego szczęści"a Andrzeja Munka? Być może.


"Przypadek", fot. SF Tor

Pod koniec 1981 roku film był gotowy. W pierwszych miesiącach stanu wojennego został udźwiękowiony i kolaudowany. A potem został zatrzymany przez cenzurę. Trafił na polskie ekrany dopiero 10 stycznia 1987 roku. Jego światowa premiera odbyła się parę miesięcy później, w maju, na festiwalu w Cannes, w sekcji pozakonkursowej. Dyrektor festiwalu, Gilles Jacob, pomimo dokonanych przez reżysera „cięć”, nie dopuścił filmu do konkursu głównego. Uznał, że może być niezrozumiały dla międzynarodowej widowni. Jak na ironię, na MFF w Moskwie Przypadek otrzymał nagrodę Stowarzyszenia Filmowców Radzieckich. Na festiwalu w Gdańsku uhonorowano go tylko za scenariusz i pierwszoplanową rolę, którą świetnie zagrał Bogusław Linda. Notabene, aż cztery z sześciu filmów, w których ten aktor zagrał w 1981 roku, zablokowała cenzura. Kiedy je zwolniła, Linda był już innym człowiekiem. I wsiadł już do nowego pociągu. Ale ten z Przypadku wcześniej mógł uczynić z niego wybitnego aktora.

Po premierze Przypadku pisano w Polsce, że film to „podzwonne dla kina moralnego niepokoju”, że „zestarzał się” i rozmija z czasem. Taki panował wtedy… „klimat”. Niebawem się zmienił. Nie tylko nad Wisłą. Zwłaszcza po śmierci Kieślowskiego, Przypadek zaczęto analizować na wszelkie możliwe sposoby. Poświęcono mu wiele artykułów, esejów i rozpraw. Okazał się też inspirujący dla fabularzystów. Jedna z idei filmu („co mogło się zdarzyć, gdyby… ”) została podjęta m.in. w "Przypadkowej dziewczynie" Petera Howitta i "Biegnij Lola, biegnij" Toma Tykwera. Nawet Amerykanie docenili potencjał filmu Kieślowskiego. Od kilku lat zapowiadają realizację remake’u "Przypadku".