Animacja. Kino szczególnej troski

Pełny metraż
Z estetyki undergroundowego komiksu wyrastają też dwa filmy pełnometrażowe "Jeż Jerzy" (reż. Wojciech Wawszczyk, Jakub Tarkowski i Tomasz Leśniak, 2010) i „Włatcy Móch” (reż. Bartosz Kędzierski, 2010). Te ambitne w swoich założeniach produkcje, padły niestety ofiarą zbytniego schlebiania gustom swojego adresata: młodzieżowej widowni. Zamiast zwalczać seksistowskie i inne stereotypy, w gruncie rzeczy je utrwalają. Niemniej są to godne odnotowania próby odejścia w pełnym metrażu od hollywoodzkich schematów i ckliwych dziecięcych bohaterów. Niestety, nie udało się oderwać od tych wzorów „Gwieździe Kopernika” (reż. Zdzisław Kudła i Andrzej Orzechowski, 2009) i chyba nie uda, sądząc z zajawki, „Złotym kroplom” (reż. Daniel Zduńczyk i Marcin Męczykowski, 2014), utrzymanym w banalnej, disneyowskiej konwencji plastycznej. Na tle tych realizacji swoistym fenomenem jest niedoceniona „Tajemnica kwiatu paproci” (2004), nieco archaiczna w formie, ale pełna wdzięku, a przede wszystkim nosząca piętno stylu twórcy, uwspółcześniona baśń weterana filmowego lalkarstwa Tadeusza Wilkosza. Nie ulega wątpliwości, że polski pełnometrażowy film animowany powinien być przedmiotem szczególnej troski, gdyż, jak pokazuje to przykład Brazylii, nawet kraje bez większych w tej dziedzinie tradycji i osiągnięć mogą nagle stać się ważnym graczem na komercyjnym rynku. Oczywiście dobrze by było, gdyby mogły też powstawać pełne metraże o większych walorach artystycznych, będące w stanie konkurować, dajmy na to, z filmami Phila Mulloya. Jest szansa, że takie dzieło w niedalekiej przyszłości jednak się ziści. Mam na myśli "Zabij to i wyjedź z tego miasta" – największe dotychczas, w dużym stopniu autobiograficzne przedsięwzięcie Mariusza Wilczyńskiego, na które wypada nam jeszcze trochę poczekać.


"Droga na drugą stronę" reż. Anca Damian, fot. Fundacja Magellan

Film dla dzieci
Oczywiście, film pełnometrażowy będzie zawsze przede wszystkim adresowany do młodego widza, ewentualnie widowni familijnej. Ale z tym rodzajem twórczości jest niestety bardzo krucho. Telewizja Polska tylko sporadycznie finansuje filmy dla dzieci. Praktycznie upadła produkcja seriali, chociaż od czasu do czasu próbuje ją się reaktywować. Poznańskie TV Studio Filmów Animowanych starało się z trudnościami i z różnymi wynikami artystycznymi ciągnąć przez kilka lat serię „Baśnie i bajki polskie” (2002-2010). Konwencjonalny w formie serial „Miś Fantazy” (reż. Robert Turło, 2006-2007) z tej wytwórni skończył się na trzynastu odcinkach. Częściowym sukcesem była seria „14 bajek z Królestwa Lailonii” (1997-2011) według prozy Leszka Kołakowskiego, w czym zasługa nie tylko dobrego materiału literackiego, ale i doboru reżyserów poszczególnych odcinków, którymi byli: Maciej Wojtyszko, Jacek Adamczak, Jacek Kasprzycki, Krzysztof Kiwerski, Hieronim Neumann, Marek Serafiński, Piotr Muszalski, Paweł Walicki, Łukasz Słuszkiewicz, Zbigniew Kotecki, Tamara Sorbian i Marek Luzara. Kilka epizodów z tej serii – zwłaszcza "O wielkim wstydzie" (reż. Jacek Adamczak, 1998) i „O wielkiej kłótni” (reż. Zbigniew Kotecki, 1999) – zasłużenie otrzymało wysokie nagrody na różnych festiwalach. Ale, zgodnie z podtytułem oryginału, są to „bajki dla dużych i małych”, może nawet bardziej dla tych pierwszych, i na pewno nie mieszczą się mainstreamie twórczości dla dzieci. Z innych prób podtrzymywania przy życiu filmu dla dzieci w Polsce wymienić warto serial lalkowy „Parauszek i przyjaciele” (2012-2014), kontynuujący tradycję tego typu produkcji wytwórni Se-ma-for, trzynaście bezpretensjonalnych mini-filmików (4 minuty każdy) z serii „Przedszkolaki” (2013) w reżyserii Piotra Furmankiewicza, Magdy Gałysz i Jarosława Szyszko czy udany trzyodcinkowy serial Leszka Gałysza "Bukolandia" (1997-2006). Temu ostatniemu twórcy wypada pogratulować konsekwencji, z jaką poświęca się twórczości dla najmłodszych. Oprócz „Bukolandii” (i oczywiście Jacka i Placka, 1992) Gałysz ma też w swoim dorobku nagradzane filmy indywidualne, między innymi wyróżniające się piękną plastyką (autorstwa nestorów polskiej ilustracji książkowej Antoniego Boratyńskiego i Józefa Wilkonia) "Szalony zegar" (2009) i "Rybak na dnie morza" (2011). Powyższa lista nie wyczerpuje wszystkich realizacji dla dzieci z ostatniego piętnastolecia, ale nie zmienia to faktu, że w porównaniu z tłustymi latami minionej epoki, w dziedzinie tej panuje zapaść, być może częściowo spowodowana też dość archaicznym myśleniem autorów i producentów o tym, jak powinna wyglądać tego rodzaju twórczość. Szansę wyjścia z depresji mogłoby dać utworzenie Instytutu Sztuki dla Dziecka (bo na pomoc telewizji publicznej nie ma raczej co liczyć). Nikogo bowiem nie trzeba chyba przekonywać, jak ważną rolę w edukacji i rozwijaniu gustów młodego widza może pełnić film i dobra literatura, a PISF nie dysponuje – niestety – ani odpowiednimi środkami, ani narzędziami, by coś w tej sytuacji zmienić.

Nowe formy
Z satysfakcją należy natomiast odnotować ożywienie na polu poszukiwania nowych form w animacji. Polskie produkcje coraz częściej goszczą na festiwalach filmów eksperymentalnych, że wspomnę tylko tegoroczne Ann Arbor Film Festival w USA, w którego konkursie znalazły się cztery niedawno zrealizowane w naszym kraju filmy (Toto Czapli, Do serca twego Borysewicz, „Suchy pion” Bąkowskiego i FFF1 Marcina Giżyckiego), i Punto y Raya w Reykjavíku (Rockova Aleksandry Śnieżek, Scintilla 21 Wiktora Podgórskiego, FFF1 Giżyckiego i „Zasmażany film” Pedro Ferreiry). W ramach tej ostatniej imprezy odbył się także przegląd dorobku polskiego kina abstrakcyjnego ostatniego półwiecza, co świadczy o rosnącym zainteresowaniu polskim eksperymentem za granicą. Do czołowych twórców eksperymentujących dziś z formą lub sposobami narracji należą, obok wymienionych wcześniej Bąkowskiego, Bosackiego i Czapli, Olga Wroniewicz i duo Przemysław Adamski - Katarzyna Kijek, ale wciąż przybywają młodsi: Marcin Wojciechowski (under_ construction, 2014) czy Izumi Yoshida (Miraż, 2012; Kigo 2013).

Mistrzowie rodzimi i obcy
Nie chcę stworzyć wrażenia, że w ostatniej dekadzie zabrakło dzieł twórców o uznanej już wcześniej pozycji. Nie spasował Piotr Dumała, który obdarzył nas dwoma zbiorami satyrycznych skeczy z doktorem Charakterem (Dr Charakter przedstawia i Dr Charakter przedstawia II, 2010, 2012), impresją do muzyki Krzysztofa Komedy "Kołysanka" (2012) i animowanym muralem „Walka, miłość i praca” (2009) wyświetlanym na ścianie starej kamienicy we Wrocławiu podczas festiwalu T-Mobile Nowe Horyzonty. Do tego należy dodać nagrodzone już na KFF i w Zagrzebiu "Hipopotamy" (2014), które dopiero rozpoczynają swój festiwalowy żywot. Wcale nieźle jak na twórcę, któremu udało się też zrealizować pełnometrażowy aktorski "Las" (2009). Jerzy Kucia ukończył niedawno wyczekiwaną przez kilkanaście lat „Fugę na wiolonczelę, trąbkę i pejzaż” (2014, Grand Prix w konkursie międzynarodowym na tegorocznym KFF). Jeszcze dłużej kazał nam czekać na nowy film autorski jeden z nestorów naszej animacji, Witold Giersz, którego "Signum" (2013) przypomina, że sztuka animacji swoimi korzeniami sięga do czasów prehistorycznych. Zaskoczył niewątpliwie Krzysztof Kiwerski, który odnalazł się w niemal abstrakcyjnych pejzażach generowanych komputerowo: „Przejście Żydów przez Morze Czerwone” (2007) i "The Rolling Stones" (2013). I wreszcie na koniec odnotować trzeba rzecz bez precedensu: polskie filmy uznanych zagranicznych twórców. Pierwsza z tych realizacji, "Piotruś i wilk" (2006), koprodukcja polsko-brytyjska w reżyserii Suzie Templeton, zdobyła Oscara. "Maska" (2010) braci Quay według opowiadania Stanisława Lema (produkcja całkowicie krajowa) również odniosła znaczące sukcesy międzynarodowe (m.in. Grand Prix w Athens w USA). A skoro o Lemie mowa, to wspomnieć wypada o polskim wkładzie w inną adaptację jego prozy, czyli "Kongres" (2012) Ariego Folmana, twórcy sławnego „Walca z Baszirem” (2008). To, że znani zagraniczni twórcy realizują swoje dzieła w naszym kraju świadczy niezbicie o wysokiej renomie na świecie polskich studiów, a także o wysokich kwalifikacjach nadwiślańskich animatorów. Szkoda, że ten potencjał nie jest wykorzystywany dla rodzimej produkcji rozrywkowej, która mogłaby konkurować z amerykańskimi czy japońskimi serialami.