W 1960 r. powstał Zakład Produkcji Filmów Telewizyjnych, którego głównym zadaniem była realizacja filmowych wstawek do dziennika telewizyjnego i programów emitowanych „na żywo”. Z czasem zakład zaczął realizować dla telewizji formy samodzielne: w 1963 r. filmy dokumentalne, a rok później fabularne, które miały konkurować z emitowanymi od 1959 r. serialami zagranicznymi.
Funkcjonowanie filmu telewizyjnego jako samodzielnego gatunku filmowego, spotkało się ze stanowczym sprzeciwem i niechęcią krytyków. Stefan Czarnecki nazwał go efektem „kazirodczego stosunku filmu kinowego i telewizji”, zaś Zygmunt Kałużyński „skeczem dla prowincji”
Lata sześćdziesiąte przyniosły znaczny wzrost telewizyjnych produkcji dokumentalnych i fabularnych – tak pojedynczych, jak i w odcinkach. Spotykały się one z dobrym odbiorem widzów i dużą frekwencją przed telewizorami, co w połączeniu z łatwością produkcji dla telewizji i niezłymi honorariami, zachęcało do współpracy zarówno uznanych (Andrzej Wajda, Janusz Morgenstern), jak i debiutujących twórców. W telewizji swoje pierwsze kroki stawiali Roman Załuski, Krzysztof Zanussi, Edward Żebrowski, Andrzej Żuławski, Janusz Zaorski, Krzysztof Kieślowski, Feliks Falk, Agnieszka Holland. Atrakcyjność kręcenia filmu telewizyjnego ujawniała się także w tym, iż nie był on czasowo ograniczony długością kinowego seansu, lecz mógł się rozrastać do kilku godzin, wplatając do opowiadanej historii nowe wątki i kolejnych bohaterów. Istniały także takie przypadki, gdzie realizowano dwie wersji tego samego filmu - dla kina i telewizji: „Noce i dnie” (1975 i 1977 r.) Jerzego Antczaka; „W pustyni w puszczy” (1973 i 1974 r.) Władysława Ślesickiego; „Ziemia obiecana” (1974 i 1975 r.) Andrzeja Wajdy. Bywało również tak, że na fali popularności filmy i seriale telewizyjne trafiały na kinowe ekrany bez większych zmian, np. pierwsza część Czterech pancernych i psa (1968 r.) Andrzeja Konica; „Brzezina” (1970 r.) Andrzeja Wajdy; skrócona wersja „Chłopów” (1973 r.) Jana Rybkowskiego; „Epitafium dla Barbary Radziwiłłówny” (1983 r.) Janusza Majewskiego – okrojony do wątku miłości głównych bohaterów serial „Królowa Bona”; wybrane odcinki „Dekalogu” Krzysztofa Kieślowskiego.
Szczególną postacią filmu telewizyjnego jest serial
Pierwszym emitowanym z telewizji polskim serialem odcinkowym był „Jacek Śpioszek” (1962 r.) Ta przeznaczona dla dzieci rysunkowa opowieść o chłopcu, który we śnie przeżywa niesamowite przygody, doczekała się także wersji kinowej. Rok później telewizja wyemitowała dwie serie, powstałe z już istniejących filmów dokumentalnych: „Z tradycji oręża polskiego” i „Tradycje Ludowego Wojska Polskiego” oraz serial „Lot”. Pierwszym zaś telewizyjnym filmem pełnometrażowym był „Awatar, czyli zamiana dusz” Janusza Majewskiego z 1964 r. Oparty na fantastycznym opowiadaniu Honoré de Balzaka, zapoczątkował serię filmowych adaptacji. Powstały wówczas m. in. „Wystrzał” (1965 r.) Jerzego Antczaka; „Tatarak” (1966 r.) Andrzeja Szafiańskiego; „Katarynka” (1967 r.) Stanisława Jędryki. Awatar przyczynił się także do popularyzacji fantastyki, czego dowodem były filmy: „Błękitny pokój” (1965 r.), „Ja gorę” (1967 r.) Janusza Majewskiego; „Duch z Canterville” (1967 r.) Czesława Petelskiego oraz „Pieśń triumfującej miłości” (1967 r.) Andrzeja Żuławskiego.
Od początku istnienia filmu telewizyjnego przy jego realizacji starano się wychodzić naprzeciw oczekiwaniom widzów. Na pierwszym miejscu cenili oni bowiem ciekawą, trzymająca w napięciu akcję, następnie realizm i życiowość historii, dobrą grę aktorów i wyrazistość głównego bohatera, wartość edukacyjna i wychowawczą serialu, wreszcie jego przystępność i łatwość w odbiorze. Niektóre produkcje telewizyjne były znakomitą odpowiedzią na zapotrzebowanie widzów („Czterej pancerni i pies”, „Stawka większa niż życie”), inne – fatalną pomyłką.
W roku 1964 powstał pierwszy polski serial fabularny: „Barbara i Jan” Hieronima Przybyła. Wzorem znakomitych zagranicznych produkcji jak „Święty”, czy „Alfred Hitchcock przedstawia”, opowieść o przygodach dziennikarzy – detektywów miała łączyć w sobie elementy sensacyjne i obyczajowe. Sądząc po reakcji telewidzów – nieudolnie. Kolejną próbą – również nieudaną – podjętą przez telewizję było wyprodukowanie serialu kryminalnego „Kapitan Sowa na tropie” (1965 r.) Początkowe niepowodzenia doprowadziły do dwóch ciekawych realizacji, dorównujących poziomem produkcjom światowym. Pierwszym była „Wojna domowa” Jerzego Gruzy, która w sposób lekki, dowcipny i groteskowy przedstawiała perypetie rodziców i ich dorastających pociech. Drugim natomiast „Klub profesora Tutki” Andrzeja Kondratiuka – wyjątkowo sprawna i wdzięczna filmowa adaptacja staroświeckiej prozy Szaniawskiego.
Film telewizyjny miał nie tylko sprostać gustom i wymaganiom zgromadzonych przed ekranami widzów, ale również umiejętnie przekazywać ideologiczne treści. Taką funkcję pełniły np. serial „Podziemny front” (1965 r.) Seweryna Nowickiego i Huberta Drapelli, poświęcony bojowym akcjom oddziału Czwartaków; „Dzień ostatni, dzień pierwszy” (1965 r.), cykl 8 filmów opowiadający o początkach nowej państwowości tuż po zakończeniu wojny, reżyserowany m.in. przez Ewę i Czesława Petelskich, Sylwestra Szyszkę i Stanisława Różewicza. W połowie 1966 r. wyemitowano pierwszy odcinek jednego z najważniejszych polskich seriali – „Czterej pancerni i pies” Konrada Nałęckiego, którego scenariusz powstał w oparciu o powieść Janusza Przymanowskiego. Opowiadał on historię grupki młodych żołnierzy i towarzyszącego im owczarka niemieckiego Szarika – załogi czołgu „Rudy”. Serial sygnowany jako przygodowy, skierowany przede wszystkim do dzieci i młodzieży, gromadził przed telewizorami całe rodziny, co nadawało mu wymiar fenomenu socjologicznego. Doskonały odbiór serialu został sprytnie wykorzystany przez producentów, prowadzących śmiałą jak na owe czasy kampanię promocyjną, w ramach której organizowano telewizyjne Kluby Pancernych, imprezy masowe, wykorzystujące serialowe motywy (czołg, jego aktorska załoga), pojawiła się masa filmowych gadżetów i wydawnictwa książkowe. Porównywalny sukces odniósł serial „Stawka większa niż życie” (1967-1968) Andrzeja Konica i Janusza Morgensterna, oparty na scenariuszu spektakli teatru telewizji, autorstwa Andrzeja Zbycha (Zbigniew Safjan i Andrzej Szypulski). Bohaterem serialu był Kapitan Kloss alias J-23, polski szpieg w oddziale Wermachtu. W głównych rolach wystąpili Stanisław Mikulski (który przez resztę kariery aktorskiej nie mógł uwolnić się od ciężaru postaci) oraz Emil Karewicz (sympatyczny oficer SS, adresat znanego powiedzonka, które na stałe weszło do powszechnego użycia: „Nie ze mną te numery, Brunner”). Serial był wielokrotnie nagradzany, a jego scenariusz stał się pierwowzorem powieści, komiksu rysunkowego oraz posłużył przy realizacji produkcji zagranicznych m.in. „Siedemnaście mgnień wiosny” (ZSRR) i „Na każdym kilometrze” (Bułgaria).
fot. SFP
W 1967 r. w roli reżysera zadebiutował Krzysztof Zanussi, realizując dla telewizji filmy „Twarzą w twarz”, następnie „Zaliczenie” (1968 r.), „Góry o zmierzchu” (1970 r.) oraz „Za ścianą” (1971 r.) W roku 1968 współpracę z telewizją nawiązał także Andrzej Wajda, realizując znakomicie przyjęty film „Przekładaniec” wg scenariusza Stanisława Lema, a następnie „Brzezinę” (1970) – uważany wraz z „Za ścianą” za najlepsze produkcje w historii polskiej telewizji. W latach siedemdziesiątych lista udanych debiutów telewizyjnych poszerzyła się o filmy psychologizujące, podejmujące tematy wówczas aktualne: „Dziewczyny do wzięcia” (1970 r.) i „Niedziela Barabasza” (1972 r.) Janusza Kondratiuka; „Przejście Podziemne” (1973 r.) i „Personel” (1975 r.) Krzysztofa Kieślowskiego; „Wniebowzięci” (1973 r.) Andrzeja Kondratiuka; „Niedzielne dzieci” (1975 r.) Agnieszki Holland. Wśród realizowanych seriali pojawiała się tematyka historyczna: „Kolumbowie” (1970 r.), „Polskie drogi” (1977 r.) Janusza Morgensterna; przygodowa: „Czarne chmury” (1973 r.) Andrzeja Konica, „Janosik” (1973 r.) Jerzego Passendorfera; romantyczna: „Wielka miłość Balzaka” (1973 r.) Wojciecha Solarza, „Lalka” (1977 r.) Ryszarda Bera; obyczajowa: „Chłopi” (1972 r.) i „Rodzina Połanieckich” (1978 r.) Jana Rybkowskiego, „Noce i dnie” (1977 r.) Jerzego Antczaka; stylistyka retro: „Kariera Nikodema Dyzmy” (1979 r.) Jana Rybkowskiego i Marka Nowickiego; współczesna: „Dyrektorzy” (1975 r.) i „Daleko od szosy” (1976 r.) Zbigniewa Chmielewskiego, „Znaki szczególne” (1976 r.) Romana Załuskiego; oraz komediowa: „Czterdziestolatek” (1976-1876) Jerzego Gruzy.
W połowie lat siedemdziesiątych telewizja podjęła kolejną próbę nakręcenia serialu sensacyjno-kryminalnego. Po totalnej klapie, jaką okazał się „S.O.S.” (1974 r.) Janusza Morgensterna, sukcesem cieszył się serial „07 – zgłoś się!” (1976 r.) Krzysztofa Szmagiera, Andrzeja J. Piotrowskiego i Kazimierza Tarnasa. W każdym odcinku główny bohater – funkcjonariusz MO – porucznik Sławomir Borewicz (w tej roli Bronisław Cieślak) skutecznie stawał na tropie zbrodni. Serial był najdłużej kontynuowaną polską produkcją telewizyjną, wznawianą jeszcze kilkakrotnie.
Początek lat osiemdziesiątych zdominowały seriale historyczne: „Królowa Bona” Janusza Majewskiego, „Z biegiem lat, z biegiem dni” Andrzeja Wajdy i Edwarda Kłosińskiego oraz „Dom” Jana Łomnickiego – serial obyczajowy, którego fabuła rozgrywała się na tle istotnych zmian społeczno – politycznych, zachodzących w kraju po zakończeniu wojny. W roku 1981 powstał także serial szczególny – jeden z najbardziej romantycznych w historii polskiej telewizji – „Jan Serce” Radosława Piwowarskiego z Kazimierzem Kaczorem w głównej roli. Wśród produkcji pełnometrażowych tego okresu warto wspomnieć choćby filmy „Kobieta samotna” Agnieszki Holland, „Wolny strzelec” Wiesława Saniewskiego, „Wahadełko” Filipa Bajona, czy „Krótki dzień pracy” Krzysztofa Kieślowskiego (wszystkie powstały w 1981 r.), poświęcony wydarzeniom rozegranym w Radomiu w 1976 r.
W drugiej połowie lat osiemdziesiątych pojawiła się masa seriali skierowanych do szerokiej widowni. Wśród proponowanych tytułów znajdowały się seriale historyczne: „Republika Ostrowska” (1985 r.) Zbigniewa Kuźmińskiego, „Pogranicze w ogniu” (1988-1990 r.) Andrzeja Konica; adaptacje: „Komediantka” (1986 r.) Jerzego Sztwiertni wg Reymonta, „Nad Niemnem” (1987 r.) Zbigniewa Kuźmińskiego wg Orzeszkowej; „Mistrz i Małgorzata” (1989 r.) Macieja Wojtyszki wg Bułhakowa; dramaty: „Ballada o Januszku” (1987 r.) Henryka Bielskiego, „Tango z kaszlem” (1986 r.) Jerzego Kołodziejczyka, „Pogrzeb lwa” (1986 r.) Jana Rutkiewicza; filmy obyczajowe: „Tulipan” (1986 r.) Janusza Rymka, „Cesarskie cięcie” (1987 r.) Pawła Pitery; biograficzne: „Modrzejewska” (1989 r.) Jana Łomnickiego z Krystyną Jandą w roli tytułowej i komediowe: „Alternatywy 4” (1983 r.), „Zmiennicy” (1986 r. ) Stanisława Barei.
Przypisy:
1.Na podstawie G. Stachówna, Film telewizyjny, w: Encyklopedia kultury polskiej XX w. Film i kinematografia, E. Zajiček [red.], Warszawa 1994, J. Fuksiewicz, Film i telewizja w Polsce, Warszawa 1981.
2.Cyt. za G. Stachówna, Film telewizyjny, dz. cyt., s. 182.
3.„Film dokumentalny lub fabularny zrealizowany przez telewizję lub dla telewizji, przeznaczony do rozpowszechniania na małym ekranie i składający się z więcej niż dwu odcinków. Serial telewizyjny wywodzi się z gazetowych powieści drukowanych w odcinkach, rysunkowych komiksów, kinowych filmów seryjnych”, tamże, s. 185.
