Powołanie do życia centralnej instytucji archiwizującej filmy produkowane w kraju i sprowadzane z zagranicy stało się po II wojnie światowej w Polsce potrzebą chwili. Filmów przybywało, a tymczasem do połowy lat 50. XX w. kopie były rozproszone – trafiały do archiwów PWSF w Łodzi i Centrali Wynajmu Filmów w Warszawie. Wreszcie, w kwietniu 1955 r., uchwałą Prezydium Rządu, utworzone zostało Centralne Archiwum Filmowe, które 15 czerwca rozpoczęło działalność. CAF zakładali m.in. Jerzy Toeplitz i Władysław Banaszkiewicz, który do 1969 r. był jego dyrektorem. Jedno z kluczowych stanowisk, naczelnego filmografa, piastował początkowo (w latach 1955-1957) Bolesław Michałek.

Fot. Filmoteka Narodowa

Zadania postawione przed CAF - gromadzenie i zabezpieczenie filmów oraz innych materiałów związanych z filmem, prowadzenie prac naukowo-dokumentacyjnych w zakresie historii filmu, upowszechnianie kultury filmowej – w zasadzie nie zmieniły się do tej pory. Zmieniała się nazwa Archiwum, które w 1970 r. przemianowano na Filmotekę Polską, a w 1987 r. na Filmotekę Narodową. Siedziba Filmoteki mieści się przy ul. Puławskiej 61 w Warszawie. Filmoteka należy do Międzynarodowej Federacji Archiwów Filmowych (FIAF) i Stowarzyszenia Europejskich Archiwów Filmowych (ACE).

„Fakt powołania przed 55. laty Filmoteki i jej istnienie po dziś dzień jest bezcenny” – mówi dyrektor placówki prof. Tadeusz Kowalski. „Kolejne pokolenia zatrudnionych w Filmotece filmografów, do niedawna nie posiadających Internetu i innych współczesnych udogodnień, wykonały ogromną pracę, aby te zbiory powiększać, opisywać i katalogować”.

Wszystkich pracowników Filmoteki, którzy przyczynili się do jej rozwoju, nie sposób wymienić. Spośród tych, którzy odeszli na zawsze, odnotujmy nazwiska filmografa Leszka Armatysa (zm. 1979; ściśle współpracowała z nim Barbara Armatys), Aleksandra Ledóchowskiego (zm. 1990) i Jerzego Semilskiego (zm. 2005), wieloletniego szefa filmotecznego Ośrodka Rozpowszechniania Filmów.

Oczko w głowie: kino polskie
„Podstawę kolekcji Filmoteki Narodowej stanowią filmy polskie. Jako Filmoteka jesteśmy zobowiązani do ich zachowania, gdyż współtworzą one kulturę narodową naszego kraju” – mówi dyrektor Kowalski.

Najcenniejszą część tego zbioru tworzą filmy powstałe przed II wojną światową. Filmotece udało się ocalić ok. 70% dorobku kinematografii dźwiękowej z lat 30. XX w. Niestety, aż 90% spuścizny kina niemego uchodzi za zaginione. Jednakże i ta część zbioru, w dużej mierze dzięki staraniom Filmoteki, stopniowo się powiększa. Ostatnio wzbogaciła się o obszerne fragmenty „Kościuszki pod Racławicami” (1913) i „Pana Tadeusza” (1928).
Pozostałe filmy zostały nakręcone po 1945 r. Na wagę złota są też krótkie metraże, w tym animacje i dokumenty, włącznie z przedwojennymi aktualnościami Polskiej Agencji Telegraficznej i wydaniami powojennej Polskiej Kroniki Filmowej.

Obecnie problemem stają się filmy „born digital” – wyprodukowane w wersji cyfrowej. Wśród nich są już i takie, które istnieją tylko w tej postaci, nie mają transferów na taśmę 35 mm. Filmotece przybywa więc zadanie pozyskiwania i archiwizowania filmów na nośnikach cyfrowych.

Wizytówka Filmoteki - Iluzjon
Filmoteka Narodowa upowszechnia kulturę filmową poprzez udostępnianie części zbiorów dyskusyjnym klubom i akademiom filmowym, wydawanie broszur i książek, prowadzenie specjalistycznej czytelni, organizowanie wystaw, lecz nade wszystko – działalność kina Iluzjon. Nikt nie zliczy świetnych przeglądów, pokazów specjalnych i spotkań z twórcami, jakie odbyły się w kilku kolejnych siedzibach kina. Jest nadzieja, że przed końcem 2011 r. Iluzjon na stałe powróci do odnowionego kina Stolica. I wtedy ponownie zagości tam coroczne Święto Niemego Kina – cieszący się wielkim powodzeniem festiwal starych filmów z muzyką na żywo.

Dziś i jutro Filmoteki
Aktualnie Filmoteka Narodowa koncentruje się na zachowaniu i konserwacji zasobów filmowych. Projekt NITROFILM ma na celu przeniesienie na nośnik cyfrowy przedwojennych filmów polskich i całościową rekonstrukcję niektórych spośród nich.

To samo zadanie w odniesieniu do filmów powojennych stoi przed projektem REPOZYTORIUM. „Marzę o tym, aby Filmoteka przeobraziła się z instytucji głównie konserwującej zbiory filmowe, w instytucję analizującą pod kątem naukowym swoje zabezpieczone zasoby i szerzej wychodzącą z nimi do społeczeństwa. Przecież po to gromadzimy w archiwach filmy, by służyły ludziom” – mówi dyrektor Kowalski.

Toteż kino przedwojenne, przepisane cyfrowo w ramach projektu NITROFILM, ma być w przyszłości udostępniane na DVD, Blu-ray, w telewizyjnych kanałach tematycznych oraz – we fragmentach w jakości przeglądowej – w Internecie. „Na razie w Internecie stworzyliśmy FOTOTEKĘ, czyli pokaźny zbiór fotosów, który wzbogacamy z pomocą internautów” – kontynuuje dyrektor Kowalski – „Uruchomiliśmy też stronę www poświeconą projektowi NITROFILM. Współpracujemy z portalem Lost Films (www.lost-films.eu), mając nadzieję, że dzięki wymianie informacji między archiwami całego świata, odnajdziemy przynajmniej niektóre z zaginionych przedwojennych filmów polskich”.
Z okazji jubileuszu pozostaje tylko życzyć Filmotece kolejnych osiągnięć.

Dyrektorzy Filmoteki Narodowej:
Władysław Banaszkiewicz (1955-1969)
Kazimierz Michalewicz (1969-1973)
Henryk Mocek (1973)
Jan Zbigniew Pastuszko (1973-1975)
Roman Witek (1975-1986)
Waldemar Piątek (1986-2007)
Janusz Rau (09.2007-02.2008)
Tadeusz Kowalski (od 03.2008 do chwili obecnej)