Cytat zasadny czy nie?

Madonna zapłaciła Abbie za motyw muzyczny.

Kiedy i jak cytować? Czy jest to dopuszczalne w każdym rodzaju twórczości? Na jakich zasadach i czy zawsze nieodpłatnie? To najczęstsze pytania dotyczące tego ograniczenia praw autorskich, stanowiącego jeden z wyjątków w prawie autorskim, kiedy to za korzystanie z fragmentu utworu nie trzeba płacić jego twórcy.

Zdarza się, że twórcy chcąc wykorzystać w swej twórczości fragmenty innych utworów powołują się na dozwolony cytat. Czy słusznie? Jeśli twórca nowej piosenki chciałby jako jej refren zastosować refren innej istniejącej już piosenki, to z pewnością nie uznamy tego za dozwolony cytat lecz za niedozwolone naruszenie integralności innego dzieła. Madonna, która w swojej piosence „Hung up” wykorzystała motyw ze znanego przeboju zespołu Abba „Gimme…” („A Man after midnight”) oficjalnie zgłosiła się do autorów z prośbą o włączenie tego fragmentu muzycznego do swojej piosenki i ostateczne zgodę uzyskała, dzieląc się jednak tantiemami.  Z kolei w utworze pt. Jak zapomnieć polska grupa 18L wykorzystała bez zgody kilkunastosekundowy motyw pianina zaczerpnięty z piosenki „Overcome” zespołu Live, co spowodowało roszczenia właścicieli praw autorskich. Motyw był bardzo czytelny, często się w utworze pojawiał, miał znaczący wpływ na charakter utworu. Z pewnością, gdyby w podobny sposób wykorzystano kilka nierozpoznawalnych dźwięków pianina, króciutki rif gitarowy, barwę stopy czy basu – nie byłoby żadnych problemów prawnych. Wielu muzyków tworzy swoje utwory na podstawie istniejących, gotowych sampli lub przez „wyjmowanie” ich z innych utworów. Wszystko zależy od tego co wykorzystujemy, na ile rodzi to „skojarzenia” z utworem z którego zaczerpnęliśmy sampl i czy wyłącznie na „wyjętym” fragmencie nie budujemy całego „nowego” utworu lub jego indywidualnej wartości twórczej. Chodzi o to, aby „wyjęte” zapożyczenie nie miało charakteru twórczego o indywidualnym charakterze. Wówczas w ogóle nie wchodzimy w obszar prawa autorskiego, trudno bowiem uznać za fragment cudzej twórczości np. pojedynczy dźwięk werbla.

Jak zatem ustawa  definiuje i reguluje prawo cytatu? Wolno przytaczać w utworach stanowiących samoistną całość urywki rozpowszechnionych utworów lub drobne utwory w całości, w zakresie uzasadnionym wyjaśnianiem, analizą krytyczną, nauczaniem lub prawami gatunku twórczości.

Sens tego ograniczenia praw autorskich sprowadza się do możliwości wykorzystania fragmentów cudzej twórczości w swojej własnej. Ustawodawca wyraźnie jednak zaznacza, że  możliwości tej przyświeca ważny cel, jakim jest wyjaśnianie pewnych zjawisk, analiza krytyczna, komentarz czy nauczanie.  Tym samym  cel tego przepisu wyznacza jego zakres i wyjście poza jego ramy wymaga już zgody.