Inscenizacja filmowa. Podręcznik reżyserii. Część I. Inscenizacja regularna

Witold Szymczyk podjął się nie lada wyzwania. Pisać o temacie tak szerokim i wielowątkowym jak inscenizacja filmowa znaczy de facto charakteryzować język ruchomych obrazów. Jest to przedsięwzięcie o ogromnej skali, trudne do ogarnięcia pod względem metodologicznym i edytorskim. Tym bardziej, jeśli publikacja aspiruje do miana podręcznika reżyserii.

W dobie powszechnej dostępności kamer i spontanicznej, amatorskiej twórczości filmowej odbiorcy przekazów audiowizualnych coraz częściej stają się również ich świadomymi kreatorami. Doświadczenia z inscenizacją zdobywają już bardzo młodzi ludzie realizujący filmy telefonami komórkowymi bądź aparatami cyfrowymi. Stopień intuicyjnego wtajemniczenia społeczeństwa w filmowe rzemiosło jest obecnie chyba znaczniejszy niż w czasach analogowych sprzętów i taśm. Przyczyniają się przecież do tego także i przybliżające kuchnię filmową, umieszczane na płytach DVD materiały z serii „making off”. W tej sytuacji wykładowi o reżyserii należy zapewnić nie tylko merytoryczność, ale i atrakcyjność, aby w interesujący sposób systematyzować ewentualnie już nabyte kompetencje wiedzy i umiejętności adresatów.

Szlak koncepcyjny ku temu przetarli Szymczykowi tacy autorzy, jak Jerzy Płażewski („Język filmu”), Daniel Arijon („Gramatyka języka filmowego”) oraz Henryk Kluba („Podstawy inscenizacji”). Zawartości ich prac książka Szymczyka niewątpliwie dużo zawdzięcza. Stanowi ona pierwszą część większego wydawnictwa. Opublikowany tom poświęcony został inscenizacji regularnej: jej ogólnym pojęciom i zasadom, konstrukcji opowiadania filmowego oraz reżyserii scen z udziałem różnej liczby aktorów. Punktem wyjścia do rozważań jest zdefiniowanie kategorii przestrzeni kadrowej i pozakadrowej, a co za tym idzie, reguł rządzących kompozycją obrazu w filmie. Dalej poznajemy fachowe terminy, typowe rozwiązania warsztatowe, możliwości i funkcje podstawowych zabiegów realizatorskich. Każdy kolejny przykład inscenizacji ilustrowany jest graficznie, co przejrzyście wizualizuje techniczne sformułowania, którymi posługuje się autor. Podręcznik uczy specjalistycznego słownika filmowca, choć ceną za to jest mniejsza przystępność lektury. Gdy kontekst pozwala, jak w rozdziale na temat dramaturgii filmowej, Szymczyk używa komunikatywniejszego stylu. Analizuje wówczas wybrane sceny, sekwencje i fabuły głośnych filmów, m.in. „Absolwenta”, „Pretty Woman”, „Krwawej niedzieli”, „Gosford Park”. Istotne, że są to tytuły osiągalne w Polsce – można do nich sięgnąć i obejrzeć omawiane fragmenty.

Opracowanie jest merytorycznie poprawne, lecz nie wzbogaci zasobu wiadomości czytelnika zaznajomionego ze wspomnianymi klasycznymi pozycjami Płażewskiego, Arijona czy Lewickiego. Strona edytorska publikacji Szymczyka sprawia korzystne wrażenie. Schematyczne, klarowne grafiki (obecne także u poprzedników) kształtują w odbiorcy zdolność do myślenia obrazowo-przestrzennego. Brakuje mi propozycji ćwiczeń lub zadań z inscenizacji, zachęcających do praktycznego zastosowania opisanych elementów reżyserii. Drukowany podręcznik ma oczywiście autorytet naukowy i walory edukacyjne. Czy jednak większej wartości dydaktycznej dzisiaj, zwłaszcza przy takim temacie jak inscenizacja, a także wobec istnienia już książek w podobny sposób prezentujących to zagadnienie, nie miałoby jakieś osobne lub będące dodatkiem do skryptu multimedialne wydawnictwo, np. płyta DVD z filmowym kursem reżyserii? Na Zachodzie tego rodzaju audiowizualne wykłady powstają, czego przykładem jest choćby „Syd Field’s Screenwriting Workshop”, w którym guru amerykańskiego scenariopisarstwa krok po kroku tłumaczy proces tworzenia filmowej fabuły. I w Polsce, zresztą w tej samej serii co praca Szymczyka, pojawiło się już multimedialne wydawnictwo poświęcone rzemiosłu filmowemu (Grażyna Kędzielewska, „Przewodnik dokumentalisty. Podstawy warsztatu” – skrypt z ośmioma płytami DVD materiałów szkoleniowych). We wstępie do swojej publikacji Szymczyk tłumaczy, że motywacją do napisania książki była chęć wykorzystania doświadczeń i notatek z prowadzonych przez niego zajęć ze studentami szkoły filmowej. Takie ćwiczenia ukazujące różne metody i funkcje inscenizacji można by zarejestrować i przedstawić, wzbogacone o fachowy komentarz, w materiale oświatowym. Sądzę, że byłaby to skuteczna dydaktycznie forma zastąpienia bądź uzupełnienia drukowanej pracy o filmowej inscenizacji.

W dostępnej postaci podręcznik Szymczyka spełnia funkcję kompetentnego popularnonaukowego źródła. Od autora – reżysera i wykładowcy w łódzkiej Filmówce oraz Wydawnictw Państwowej Wyższej Szkoły Filmowej, Telewizyjnej i Teatralnej można niemniej oczekiwać większego rozmachu i wykorzystania potencjału uczelni do stworzenia nowoczesnego edukacyjnego projektu demonstrującego sztukę filmowej inscenizacji nie tylko słowem pisanym, ale i samym językiem ruchomych obrazów.