Socrealizm po polsku. Studia i szkice

„Z faktami trudno dyskutować, warto je natomiast z uwagą rozpoznawać i interpretować” – ta konstatacja zawarta w „Posłowiu” książki „Socrealizm po polsku…” mogłaby równie dobrze stanowić jej motto. Pierwsza połowa lat 50., w której jedynie słuszną – i normatywnie obowiązującą – metodą twórczą w każdej dziedzinie kultury i sztuki był socrealizm, do tej pory była w naszej refleksji naukowej – i „popkulturowej” – „wymazywana z pamięci” czy też „ostentacyjnie eksponowana i wydobywana na jaw”. Jak w „Człowieku z marmuru" Andrzeja Wajdy z bohaterką stającą samotnie przeciwko wszystkim, którzy odmawiają wzięcia udziału w egzorcyzmach nad „słusznie minioną epoką”.

Prof. Marek Hendrykowski , autor „Studiów i szkiców” (tak nieco mylnie brzmi podtytuł tej wewnętrznie spójnej i narracyjnie konsekwentnej, solidnie zdokumentowanej i atrakcyjnie napisanej książki), traktuje socrealizm jako proces chorobowy. „Choroba, o której mowa – stwierdza – została wywołana rozległym zakażeniem zjadliwą niebezpieczną bakterią ideologicznego dogmatu”. Od 1948 roku, czyli od tzw. czasu Zjazdów, do Przełomu Październikowego (o którym prof. Mikołaj Jazdon pisze w numerze 10/2016 „Magazynu Filmowego”) polska kultura została zarażona niezwykle groźną chorobą. „W konfrontacji z socrealizmem należało przetrwać, czyli przezwyciężyć wywołane przezeń skutki. Mogli tego dokonać jedynie świadomi skali jego niszczącego wpływu na ówczesne społeczeństwo i ludzie kultury” – stwierdza Hendrykowski. O tym właśnie jest ta frapująca książka. Podczas jej lektury przypomniałem sobie konstatację Romana Pawłowskiego, podsumowującą recenzję jednego z nowych filmów rodzimej produkcji: „Artysta ma prawo do własnej interpretacji, a nawet fantazji na temat wydarzeń historycznych. Kiedy jednak fantazje stają się narzędziem polityki, kiedy zmyślenie podaje się jako niepodważalną prawdę, kończy się sztuka, a zaczyna propaganda”.