Audio-wizja. Dźwięk i obraz w kinie

Po antologii „Kultura dźwięku: teksty o muzyce nowoczesnej” i książce Dawida Lewisa Yewdalla „Dźwięk w filmie. Teoria i praktyka” pojawiła się na polskim rynku kolejna istotna praca, poszerzająca nasze myślenie o roli dźwięku w obrazie filmowym – „Audio-wizja. Dźwięk i obraz w kinie”. Jak przekonuje jej autor, Michel Chion, kino tworzy zmysłową wzajemność doznań, m.in. tych należących do warstwy dźwiękowej. I w równie przekonujący sposób opisuje je w kontekście naukowej terminologii.

Jakby na przekór prężnemu rozwojowi nowoczesnych technologii, udoskonalających sposoby wykorzystania dźwięku w filmie, szczególną popularnością cieszą się ostatnio powroty do kina niemego. Dowodem jest choćby „Artysta” (2011), który rozwiązał worek z nagrodami, zdobywając m.in. pięć Oscarów, trzy Złote Globy oraz Złotą Palmę dla najlepszego aktora. Film Michela Hazanaviciusa to utkana z nostalgii perełka, przywołująca magię starego kina. Podobny klimat wypełnia zjawiskowe „Tabu” (2012) Miguela Gomesa, którego część również jest niema, a całość obrazu – czarno-biała. Obie produkcje stanowią hołd złożony filmowej tradycji, do której często odwołują się też neomoderniści ekranu, m.in. Béla Tarr, James Benning, Carlos Reygadas czy Nuri Bilge Ceylan. Jednym słowem: autorzy poszukujący intensywności kinowego przekazu głównie w obrazach, a nie potoczystych słowach. Zdają się pracować nad produkcjami tak, jak gdyby dźwięku nigdy nie wynaleziono, a kluczowym składnikiem ich dzieł jest cisza, stanowiąca element kluczowej dla ich dzieł estetyki minimalizmu i kontemplacji. Co istotne, jak wskazuje autor książki „Audio-wizja. Dźwięk i obraz w kinie”, owa cisza zawsze niesie za sobą znaczenie. Za Robertem Bressonem Michel Chion podkreśla, że paradoksalnie dopiero kino dźwiękowe odkryło to, czym ona jest – potrzeba było wszak dźwięków i głosów, żeby „ich zawieszenie i przerwy wyżłobiły to, co nazywamy ciszą”, podczas gdy w kinie niemym wszystko sugerowało odgłosy. Nawet cisza jest zatem w pewnym sensie elementem dźwięku, dzięki któremu – jak zauważa autor – kino nabiera wyrazu i otrzymuje materialną formę.

Michel Chion prowadzi badania nad rolą i naturą dźwięku w kinie od ponad trzech dekad. Jest znany światu jako uczeń Pierre’a Schaeffera i kompozytor muzyki konkretnej, w której materiał kompozycyjny stanowią odgłosy cywilizacji bądź przyrody – słyszalne w swym właściwym kształcie lub akustycznie przetwarzane. Ceniony jest również jako filmoznawca i autor licznych tekstów o kinie – ma na swoim koncie m.in. monografie Jacques’a Tatiego, Stanleya Kubricka i Andrieja Tarkowskiego, a także gros tekstów opublikowanych w „Cahiers du Cinèma”. Tę interdyscyplinarność zainteresowań i zręczne łączenie różnych metod badawczych świetnie w jego książce widać. Bez wątpienia stanowi ona przykład pracy pod każdym względem pionierskiej. Chion proponuje w swojej książce (wydanej po raz pierwszy w 1990 roku) nieznane wcześniej analityczne tropy i kategorie, a przede wszystkim – niezwykle oryginalne spojrzenie na opisywany temat. Śmiałym krokiem porusza się zarówno po świecie filmowych dźwięków, jak i obrazów, rozkładając na części poszczególne sceny, sekwencje, nawet poszczególne kadry. Już na pierwszych stronach pracy autor stawia sprawę jasno: kino stanowi według niego sztukę nakierowaną przede wszystkim na głos, w tym również wypowiadane słowa. Stąd szczególnie istotnym wątkiem jego badań jest m.in. opis trzech „modeli obecności mowy” w filmie (teatralna, tekstualna i emanująca), które definiuje w kontekście ich funkcji i sposobów wprowadzenia na ekran.

„Audio-wizja. Dźwięk i obraz w kinie” to opowieść o wieloznacznych relacjach między dźwiękiem i obrazem, określonych jako „pakt audio-wizualny”. Jak wskazuje we wstępie Chion, otaczające nas media audiowizualne nie oddziałują bowiem tylko na zmysł wzroku. Wręcz przeciwnie, mają na celu wywołać u odbiorcy bardziej wszechstronny tryb odbierania i odczytywania wrażeń, które autor określił mianem tytułowej „audio-wizji”. Jego praca staje się niezwykle wnikliwym przewodnikiem po związkach rozmaicie interpretowanego „audio” z tym, co widzialne. W badawczym krajobrazie Chiona znalazły się filmowe dźwięki, które budują znaczenie, choć często ich nie doceniamy, albo nawet nie zdajemy sobie sprawy z ich istnienia. Autor wprowadza do rozważań własną terminologię i słownik nowych pojęć, które przykłada m.in. do wybranych utworów Hitchcocka, Bergmana, Tarkowskiego czy Imamury. Zajmuje się m.in. takimi zagadnieniami, jak projekcja dźwięku na obraz, synchronizacja dźwięków z ruchem czy związek dźwięku z czasem i przestrzenią. Stawia m.in. kontrowersyjną tezę o tym, że „ścieżka dźwiękowa nie istnieje”, podobnie jak nie ma czegoś takiego jak „ścieżka wizualna”. Zamiast tego – jest w kinie miejsce dla obrazów i dźwięków. Ciekawy fragment jego rozważań dotyczy specyfikacji trzech możliwych form odbioru dźwięków, wśród których wyróżnia „przyczynowy” (gdy przyczyn dźwięku doszukujemy się w obrazie), semantyczny (odbiór odnosi się do określonego kodu lub języka, pozwalającego na odbiór przekazu) oraz zredukowany (skupiający się na oderwaniu dźwięków od przyczyn i skutków, dążący do zbadania jego faktury, masy oraz szybkości).

Książka Chiona składa się z dwóch większych części, z których każda zawiera kilka rozdziałów, podzielonych z kolei na parę kolejnych segmentów. To swoiste „poszatkowanie” rozważań na drobniejsze fragmenty mogłoby teoretycznie służyć lepszemu przyswojeniu proponowanej wiedzy, ale w efekcie wprowadza chaos i nie sprzyja lekturze. Czytelnik „Audio-wizji….” może się zagubić w gąszczu przywoływanych terminów i definicji, do których autor często dość niespodziewanie wraca, umieszczając je w nie zawsze zrozumiałym kontekście. Zamiast spójnej systematyzacji – dostajemy raczej zestaw rozsianych wycinków refleksji, które czasem trudno złożyć w całość, jeśli nie jest się wytrawnym znawcą tematu. Być może jest to kwestia tłumaczenia. Widać po naukowym języku Chiona, że pewne fragmenty książki niełatwo było przełożyć na język polski, a niektóre terminy bądź porównania po prostu w naszym języku „nie brzmią”. Jedno jest pewne: hermetyczny kształt pracy francuskiego teoretyka i kompozytora sprawia, że przez niektóre fragmenty naprawdę trudno przejść bezboleśnie. Wbrew notce zawartej na okładce książki, choć „dotyka ona fundamentalnych problemów współczesnej kultury wizualnej, pokazując wpływ percepcji i historii na istotę dzieła filmowego”, to z pewnością nie jest „pisana lekkim i atrakcyjnym językiem” i nie ma charakteru czysto popularyzatorskiego. Wręcz przeciwnie: proponuje język specjalistyczny i szczelnie zamknięty dla tych, którzy z pewną terminologią nie są obeznani. Wskazane zarzuty nie umniejszają wielkiej wartości książki Michela Chiona – bez wątpienia na wielu poziomach przełomowej i inspirującej. Pozostaje ona istotnym kompendium, z którym warto (bądź nawet: trzeba) się zapoznać, ale do którego nie każdy czytelnik będzie wracać z czystą odbiorczą ciekawością i przyjemnością.