Jest film, nie ma filmu – koniec bajki. Felietony o kinie

„Jest film, nie ma filmu. Koniec bajki”. Spokojnie, to tylko tytuł. Profesor Andrzej Gwóźdź, „najważniejszy filmoznawca na Śląsku”, jak prowokacyjnie pisze o nim Kazimierz Kutz, wydał zbiór swoich felietonów.

Teksty ukazywały się w latach 2001-2011 na łamach kwartalnika „Opcje”,  a prowokowane były,  jak wyjaśnia autor, wysoką temperaturą wokół jakiegoś zjawiska filmowego lub okołofilmowego. „Nie lubię muzeów filmowych... ale namiętnie do nich chodzę” – autoironicznie mówi Gwóźdź, zabierając nas na refleksyjny spacer z historią kina w tle. Autor – spacerowicz, o którym można zaśpiewać, jak w popularnej piosence: „Mam ręce w kieszeniach, a kieszenie jak ocean/Powoli chodzę i rozglądam się”, nieśpiesznie oprowadza nas po ulicach Berlina, Szanghaju, Lille, ale przede wszystkim po Górnym Śląsku.

Kino może być celem tych spacerów, ale i pretekstem do zapuszczenia się w jakąś mniej znaną uliczkę. Ciekawe, że na migotliwy zbiór felietonów Gwoździa można patrzeć z różnych perspektyw. Kazimierz Kutz w przedmowie nazywa autora „latarnikiem, który oświetla drogę mniej znanym wehikułom na polsko-niemieckich wertepach”. „Pan Andrzej tropi śląskość, gdzie się da”, z satysfakcją podkreśla reżyser. A ja, skrzywiona zawodowo na punkcie upowszechniania kultury filmowej, wyczytuję z tych dziesięciu lat najnowszą historię kina. Odnajduję w nich Magdę Piekorz na planie „Pręg” i „Senności”, zamknięcie kina Kosmos, a następnie otwarcie w tym samym budynku  Centrum Filmowego Kosmos; nagrodę Bauera dla Wajdy na Berlinale, Oscara dla „Piotrusia i wilka” i premierę „Ediego”. Ze wzruszeniem wsłuchuję się w echa dawnych i niedawnych sporów i dyskusji: o fatalnej kondycji polskiego kina na początku XXI wieku, o wystawieniu „Quo vadis” do Oscara, o „Kodzie da Vinci” i manipulacji widzem. Widocznie każdy ma takiego Gwoździa, jakiego sobie wymyśli. Te krótkie rozdziały, jakby stworzone do przeczytania w autobusie lub metrze, pozornie są lekkie, stworzone z literacko-filmowego puchu. Ale to wrażenie, w gruncie rzeczy z autora wyziera profesor nauk humanistycznych, którym jest w istocie. Nienachalny erudyta, inteligent w każdym calu, który nawiązuje z widzem dialog świadomy, choć dyskretny.

W czasach, kiedy kulturę języka pisanego skutecznie zabija testomania, książkę Andrzeja Gwoździa pochłania się z wielkim smakiem. Kiedy pisze o Leni Riefenstahl, że „zdobyła niemal wszystkie szczyty w Dolomitach, należała do prekursorek ‘free climbing’,  jeździła wyczynowo na nartach, a w filmach bohatersko zwisała na oblodzonych graniach i kołysała się na drabinie przerzuconej ponad górskimi czeluściami, zawsze bez tricków i dublerek”, to ja widzę oczami wyobraźni tę zwisającą postać zafascynowanej tężyzną fizyczną reżyserki. Obserwując umieranie starych kin, notuje: „(...) kina umierają śmiercią paskudną, śmietnikową, pozostawiając w architekturze miast rany, które nie tak łatwo zabliźnić, bo ci, co je budowali, wszystko dokładnie przemyśleli. Tworzą się na ich miejscach liszaje wymoszczone błotem i żwirem, zwane parkingami”. A ja widzę zdewastowany neon Relaksu, dół po Skarpie i straszący dzisiaj warszawiaków budynek dawnego kina Klub przy Trasie Łazienkowskiej.

Gwóźdź świadomie wybiera tematy unurzane w codzienności europejskiego inteligenta. Przyznaje się do tego: „Zawsze zresztą miałem skłonności do zajmowania się nie tym, co największe, świetne,  ale średnie, marne, niezdarne. Bo w zwykłości znajduję więcej klimatów niż w przebłyskach geniuszu. (…) kino interesuje mnie raczej jako błąd genetyczny w rozwoju kultury, coś, co się pojawiło, ale wcale pojawić nie musiało. Bardziej jako owa kostka bulionowa firmy Maggie, która zrewolucjonizowała kuchnię pod koniec XIX stulecia, niż solidnie przyrządzone – także dzięki niej – menu.  Bo jadłospisy się zmieniają, a bulion pozostał i więcej w nim naszej kultury jadła niż w stenogramach zarządu firmy, który debatował nad jego wielkością i wyglądem”. Z przyprawą Gwoździa kino smakuje jakby lepiej, pełniej. Czy nie taka jest rola piśmiennictwa filmowego?