Restart zespołów filmowych

Temat zespołów filmowych powraca regularnie w debacie środowiskowej, mimo że od powstania i zmierzchu ich ostatniej generacji minęły lata. Tym razem zajęli się nim 30-, 40-latkowie. Efektem jest oryginalna i unikatowa na polskim rynku książka „Restart zespołów filmowych”.

Redaktorami dzieła i jego głównymi autorami są publicyści i naukowcy: Marcin Adamczak, Marcin Malatyński i Piotr Marecki, a wydawcami powiązane z nimi instytucje, czyli Korporacja Ha!art i PWSFTViT. Zwraca uwagę oryginalna koncepcja książki, która – co należy z uznaniem podkreślić – jest dwujęzyczna. Trzy rozdziały merytoryczne, przeglądowe poprzedzają plik wywiadów z ludźmi, którzy realizowali lub realizują dzisiaj koncepcję pracy zespołowej w produkcji filmowej.

Polskich filmowców i filmoznawców przede wszystkim zainteresuje znakomity rozdział Marcina Adamczaka „Zespoły filmowe w kinematografii PRL-u”. Adamczak, twórca wybitnej książki „Globalne Hollywood, filmowa Europa i polskie kino po 1989 roku”, twórczo wykorzystuje spuściznę swojego wielkiego mistrza Edwarda Zajička, starając się przede wszystkim zgłębić fenomen zespołów i prześledzić główne tropy ich historii. Przytaczając najważniejsze dyskusje w historii polskiej produkcji filmowej, m.in. tę o słabości scenariuszy, zwraca uwagę na ciekawy paradoks. „Kiedy wsłuchujemy się w zapisy debat z okresu mitycznego złotego wieku zespołowej kinematografii PRL, wydaje się, że być może więcej  nas z tym wiekiem łączy, niż dzieli, a przynajmniej, że wciąż – mimo radykalnie odmiennych realiów politycznych i ekonomicznych – poruszamy się w przestrzeni dość podobnych kinematograficznych problemów”. „(...) krótki rekonesans do krainy złotego wieku pokazuje, iż z działających podług identycznych reguł instytucjonalnych zespołów, niektóre działały świetnie, inne tak sobie, a inne słabo. Co więcej, podobna struktura zespołowa dawała kinematografii zarówno lata chude, jak i lata tłuste. Pozwala to zwątpić na chwilę w instytucjotwórcze ambicje, może w sztuce organizacja nie jest tak ważna, może decydują inne czynniki?”, zastanawia się Adamczak, skądinąd zgłębiający na PWSFTViT u UAM  tematykę kultury produkcji. Adamczak doszedł do tych wniosków, analizując ideę zespołu jako utopii; jego głos ciekawie brzmi w dialogu z Piotrem Mareckim, który we wstępie do książki nawołuje do tytułowego restartu tej formy pracy filmowej.

Należy z uznaniem przyjąć pomysł redaktorów, aby do oczywistego rozdziału polskiego dodać dwugłos czeski i węgierski. Petr Szczepanik i Balázs Varga przedstawiają polskiemu czytelnikowi  ich własne modele pracy zespołowej. Jest to uzasadnione, bo po pierwsze, modele te rzeczywiście funkcjonowały, a poza tym, jak pisze Marecki, „w podręcznikach dotyczących światowej kinematografii na stałe wpisane są co najmniej trzy fenomeny z kinematografii regionu: polska szkoła filmowa, czechosłowacka Nowa Fala i złota era kina węgierskiego”. Co ciekawe, Szczepanik bezwzględnie rozprawia się z mile łechcącym nas mitem o pionierskiej roli polskich zespołów w Europie Środkowo-Wschodniej, zwraca także naszą uwagę na podstawową różnicę między naszymi krajami w tym obszarze, a mianowicie, że zespoły czeskie były przede wszystkim formacjami skupionymi na pracy dramaturgicznej, literackiej, podczas gdy polskie – na osobowościach i talentach reżyserów.

Zespołowość w wersji praktycznej prezentowana jest natomiast w postaci sześciu żywo poprowadzonych wywiadów: z Andrzejem Wajdą, Wojciechem Marczewskim i Katarzyną Ślesicką (czyli przedstawicielami Szkoły Wajdy), Małgorzatą Szumowską i Agnieszką Kurzydło, a także z twórcami związanymi z nowym „Kadrem”, który redaktorzy wybrali na przykład nowoczesnej idei zespołu filmowego: z Jerzym Kapuścińskim, Maciejem Pisukiem i Leszkiem Dawidem. Na szczególną uwagę zasługuje rozmowa z  Marczewskim, który będąc niejako „dziecięciem zespołowym”, nie słodzi, wręcz przeciwnie, pozwala sobie na krytyczną refleksję wobec historii, wydłubując pieczołowicie wszystko to z tej idei, co zasługuje na kultywację. Natomiast rozmowa z Kurzydło i Szumowską jest po prostu świetna i zapada na długo w pamięć. Reżyserka i producentka opowiadają między innymi o swoich doświadczeniach z realizacji  „Sponsoringu”,  o idei Zentropy Poland i o powstaniu jej polskiego oddziału. Zentropa Larsa von Triera i Petera Aalbæka Jensena to dla jednych rodzaj komuny i towarzystwa wzajemnej adoracji, dla innych czyste wcielenie zespołowości w naszym wydaniu, co nie jest pozbawione sensu, gdyż jak mówi Szumowska, „oni wiecznie się odwoływali do tego, że Krzysztof Kieślowski, Andrzej Wajda i inni reżyserzy z naszego kręgu pracowali w grupach”. Kurzydło i Szumowska wraz z autorami książki starają się rzetelnie ocenić realność idei zespołów w dzisiejszej rzeczywistości produkcyjnej polskiej i europejskiej. I tylko nie można nic poradzić na fakt, że najciekawsze z tej rozmowy są wspomnienia Szumowskiej z życia zentropowego, wcielania w życie idei tzw. Klubu Zielonej Kurtki, specyficznego podejścia do dóbr materialnych i statusu społecznego twórców Zentropy. Nie jest to jednak błąd, gdyż warstwa anegdotyczna na pewno ożywia tę skądinąd poważną i naukową książkę, podobnie zresztą jak to było u  Zajička w „Poza ekranem”.

„Restart zespołów filmowych” to jedna z nielicznych polskich książek poświęconych branży filmowej i kulturze produkcji. Nie ma konkurencji, więc o jej przydatności nie można wątpić. Można natomiast zachęcać Szkołę Filmową, aby kontynuowała ten wątek badań i stopniowo wypełniała lukę na wydawniczym rynku filmowym.