Przewodnik dokumentalisty

Skrypt autorstwa Grażyny Kędzielawskiej, profesora łódzkiej szkoły filmowej, to nieocenione wsparcie edukacyjne w nauczaniu i uczeniu się warsztatu dokumentalisty.

Książka stanowi efekt wieloletnich doświadczeń autorki, wyniesionych z pracy nad własnymi filmami dokumentalnymi, jak również z prowadzenia zajęć z przedmiotu reżyseria filmu dokumentalnego oraz z opieki artystycznej nad powstającymi w ramach owych zajęć etiud studentów. „Przewodnik dokumentalisty” jest propozycją programu służącego dydaktyce sztuki filmowego dokumentu. Rozpoczyna się od rysu historycznego, ukazując kluczowe zjawiska w rodzeniu się i ewoluowaniu kina faktów. Otrzymujemy krótkie charakterystyki koncepcji i dokonań pionierów filmu dokumentalnego: braci Lumière, Roberta Flaherty'ego, Dżigi Wiertowa, Johna Griersona. Zapoznajemy się z fenomenem filmowych „miejskich symfonii”. Dowiadujemy się o ideach i osiągnięciach ruchów filmowych Free Cinema, cinéma vérité oraz cinéma direct. Grażyna Kędzielawska wskazuje także na tendencje panujące we współczesnym kinie faktów, jak np. na formułę popularnego ostatnio gatunku mockumentary. Następnie przechodzimy do definicji najpowszechniejszych gatunków dokumentalnych, m.in. kroniki, felietonu, reportażu, eseju, impresji i portretu. Każda z tych form omówiona jest na przykładach wybitnych polskich dokumentów. Trzeci rozdział hasłowo przedstawia podstawowe elementy języka ruchomych obrazów. Dalsze partie skryptu poświęcone są kluczowym aspektom i wyzwaniom – kreacyjnym, technicznym i etycznym – reżyserii filmu dokumentalnego. Autorka pisze tutaj o procesie twórczym, uruchamianym jej zdaniem przez ciekawość ludzi i świata, a prowadzącym do nadania dokonanym obserwacjom postaci artystycznego komunikatu. Kędzielawska podkreśla, że droga do realizacji wiarygodnego i autentycznego przekazu, uobecniającego wartość dokumentalnej prawdy, wiedzie poprzez sięganie w głąb siebie i dookreślanie własnej postawy względem tematu, a zwłaszcza bohatera, na etapach dokumentacji, scenariusza, zdjęć, montażu i udźwiękowienia. Informacje o specyfice i funkcjach poszczególnych faz pracy nad dokumentem zawiera osobny punkt. Odrębną część podręcznika stanowią również uwagi dotyczące budowania relacji i prowadzenia dialogu z ludźmi pojawiającymi się przed kamerą. Dla Kędzielawskiej ważne jest, by dokumentalista tworzył więź ze swoim bohaterem, by otwierał się na otoczenie, a pytania, które zamierza kierować do innych, zadawał najpierw sobie.

Zwieńczeniem książki jest prezentacja celu, środków i metod autorskiego programu zajęć rozwijających warsztat dokumentalny. Założenia i przebieg programu centralną rolę wyznaczają ćwiczeniom kształtującym praktyczne umiejętności filmowca dokumentalisty. Proponowane zadania uporządkowane są według stopnia złożoności. Ich istotą jest szkolenie zdolności obserwacji i portretowania ludzi, zjawisk, problemów i miejsc za pomocą języka filmu, zarówno z zastosowaniem prowokacji, jak i bez ingerencji autora. Każde ćwiczenie ustala warunki, jakie spełnić musi filmowiec w trakcie realizacji, np. liczba ujęć, metraż, technika, temat, sytuacja, konwencja... Zadania czynić mają  potencjalnych dokumentalistów bardziej świadomymi swoich możliwości artystycznych twórczymi indywidualnościami.

Do skryptu dołączonych jest 8 (!) płyt DVD z materiałami nakręconymi w ramach opisanego w publikacji programu. Są to wyróżniane prestiżowymi nagrodami etiudy dokumentalne studentów łódzkiej szkoły filmowej z ostatnich kilkunastu lat. Oglądając te filmy, poniekąd także stajemy się studentami „Filmówki”, doświadczającymi Łodzi jako pewnej miejskiej czasoprzestrzeni kulturowej. W gronie autorów udostępnionych materiałów znajdują się twórcy, którzy z czasem osiągnęli status osobowości reżyserskich naszej najnowszej kinematografii, jak Łukasz Barczyk, Xawery Żuławski czy Filip Marczewski. Aneks zawiera także scenariusze wybranych filmów.

Podręcznik jest bardzo starannie dopracowany pod względem redakcyjnym i edytorskim. Na marginesach i w przypisach umieszczone są bibliografie, filmografie i inne informacje pomagające poszerzyć wiedzę o poruszanych zagadnieniach. Przy komentarzach do ćwiczeń pojawiają się odsyłacze do konkretnych etiud na płytach. Kędzielawska wielokrotnie zaznacza, że jej program powinno się traktować jako dydaktyczną inspirację do własnych koncepcji nauczania i uczenia się sztuki filmowego dokumentu. Na polskim rynku wydawnictw z zakresu edukacji filmowej „Przewodnik dokumentalisty” jest jednak bodajże pierwszą pozycją, oferującą tak kompletne, usystematyzowane i praktyczne wsparcie szkoleniowe. Dostajemy tu w zalążku wszystko, co potrzebne, by zacząć świadomą refleksję nad warsztatem dokumentalnym. Niezwykle w tym przydatne okazują się etiudy zebrane na płytach, ilustrujące treści programowe, a przede wszystkim ćwiczenia. Możliwość obejrzenia i porównania przykładowych realizacji poszczególnych zadań uświadamia, jak czasem trudnym, ale i fascynującym przeżyciem są próby uchwycenia na ekranie prawdy o człowieku i rzeczywistości.