Kino i historia

Kiedy u progu lat sześćdziesiątych ubiegłego wieku zrodziła się idea badania filmów jako dokumentów, świat uniwersytecki się oburzył – pisze Marc Ferro we wstępie do swej niezwykle interesującej książki, zatytułowanej „Kino i historia”. Kino, ta dość prymitywna rozrywka, wprawdzie niekiedy wznosząca się do miana sztuki, miałaby być traktowana jako wiarygodne źródło historii?

Notabene już w roku 1898 (!), a więc trzy lata po wynalezieniu kinematografu, Bolesław Matuszewski, polski fotograf i pionier myśli filmowej, opublikował w Paryżu dwie – wręcz rewolucyjne w treści – broszury: „La photographie animée, ce qu'elle est, ce qu'elle doit etre" („Ożywiona fotografia, czym jest, czym być powinna") oraz „Une nouvelle source de l’histoire" („Nowe źródło historii"), w których szczególnie podkreślał dokumentacyjną funkcję kinematografii, nazywając już pierwsze filmy braci Augusta i Louisa Lumière czy Georges’a Mélièsa, zwanego ojcem kina fabularnego – nowym źródłem historii. Jak widać, na długie dziesięciolecia zapomniano o myśli naszego fotografa, powracając do niej dopiero w latach sześćdziesiątych XX wieku.

Właściwie – jak stwierdza Marc Ferro – dopiero wtedy „przedstawicielom francuskiej Nowej Fali udało się narzucić – zarówno piórem, jak i kamerą – taki wizerunek sztuki filmowej, który stawiał ja na równi z wszystkimi innymi sztukami i w konsekwencji dawał jej prawo do wypowiadania się na temat historii". Wcześniej film traktowano mało poważnie, zresztą pierwsze lata rozwoju kina sami jego historycy nazwali okresem jarmarcznym. Wynalazek braci Lumière stał się rozrywką najuboższych warstw społeczeństwa, bogacze, a także intelektualiści traktowali go z nieukrywaną wyższością. „Co prawda, w latach trzydziestych niektóre «wynaturzone» państwa, takie jak Związek Radziecki, uznały istnienie siódmej sztuki (zwłaszcza w osobie Eisensteina) lub też podkreślały historyczne znaczenie «Czapajewa», ale w innych krajach ani Chaplin, ani Renoir, ani Rossellini nie zostali tak naprawdę uznani za mistrzów, a tym bardziej za mistrzów intelektualnych" – konstatuje Ferro.

To w Rosji Radzieckiej narodziło się powiedzenie: „Z wszystkich sztuk najważniejszy jest dla nas film". Wypowiedział je Włodzimierz Lenin, choć tak naprawdę jego autorem był  Anatolij Łunaczarski, ludowy komisarz oświaty. Film traktowany jako sztuka – niebywałe, z pewnym jednak uściśleniem – jako sztuka propagandy. Rosjanie jako pierwsi zdali sobie sprawę z propagandowej mocy tkwiącej w kinie, przecież jeśli widz zobaczy, to uwierzy. A że obraz może kłamać, to już inna sprawa. Tuszowaniu kłamstw służą wyrafinowane  figury stylistyczne i zabiegi montażowe (swoistym instruktażem w tej dziedzinie jest znakomity film Marcela Łozińskiego z 1986 roku – „Ćwiczenia warsztatowe"). Ferro pisze: „Kiedy tylko rządzący zdają sobie sprawę z funkcji, jaką może pełnić kino, próbują nim zawładnąć i wykorzystać do własnych celów. Różnice w tym przypadku sytuują się na poziomie świadomości, nie zaś ideologii, albowiem zarówno na Zachodzie, jak i na Wschodzie rządzący przyjmują identyczną postawę".

Marc Ferro, analizując w swej książce związki między kinem i historią, koncentruje się na dwóch podstawowych aspektach tego zagadnienia: historycznym odczytaniu filmu i odczytaniu historii przez kino. Większość historyków jest niezwykle sceptyczna w posiłkowaniu się w pracy naukowej źródłem filmowym, uważając, że język kina jest nieprzejrzysty i podobnie jak język snów nie podlega jednoznacznej interpretacji. Ferro ma zdecydowanie inne zdanie: „Film – bez względu na to, czy jest obrazem rzeczywistości czy nie, czy jest dokumentem czy fikcją, autentyczną intrygą czy czystym wymysłem – jest Historią”. I udowadnia to twierdzenie w swej – napisanej ze swadą i ogromnym entuzjazmem odkrywcy – książce. A dowody przeprowadza, posiłkując się głównie przykładami kina sowieckiej Rosji i nazistowskich Niemiec. Rozważania francuskiego naukowca dopełniają indeksy (nazwisk i filmów) oraz obszerna bibliografia.