Od Jane Austen do Iana McEwana. Adaptacje literatury brytyjskiej

Kolejny –  chyba najbardziej obszerny –  tom serii „Literatura na ekranie” poświęcony jest ekranizacjom prozy brytyjskiej. Warto wspomnieć, że dotychczas ukazały się już cztery książki z tego cyklu, omawiające filmowe adaptacje literatury hiszpańskiej, włoskiej, amerykańskiej i japońskiej.

We wstępie – tej starannie zredagowanej przez Alicję Helman i Bartosza Kazanę książki – czytamy: „Literatura brytyjska i jej adaptacje to obszar rozległy, obfitujący znaczną liczbą dokonań zasługujących z wielu szczególnych względów na uwagę. Znajdujemy tu bowiem zarówno arcydzieła sztuki filmowej, jak i produkcje z pierwszych miejsc box office, a także godne odnotowania osobliwości i ciekawostki, wynikające z rozmaitego typu transpozycji”.  Znajdziemy tu więc eseje poświęcone powieściom, m.in. Jane Austen, Charlotte Brontë, Frances Hodgson Burnett, Agathy Christie, Virginii Woolf, Lewisa Carrolla, Johna Fowlesa, Grahama Greene’a, Kazuo Ishiguro, Iana McEwana, Jonathana Swifta, Johna Ronalda Reuela Tolkiena, które stały się podstawą literacką scenariuszy wielu głośnych filmów,  z różnorodnych – wymienionych wyżej – powodów. Z jednej strony – arcydzieła sztuki filmowej:  „Godziny” (2002) Stephena Daldry’ego, „Kochanica Francuza” (1981) Karela Reisza, „Okruchy dnia” (1993) Jamesa Ivory’ego czy „Tajemniczy ogród” (1993) Agnieszki Holland, z drugiej – frekwencyjne hity: tryptyk Petera Jacksona „Władca Pierścieni: Drużyna Pierścienia, Dwie Wieże, Powrót Króla” (2001-2003). A pomiędzy nimi niezwykle interesujące, choć nieco ekscentryczne: utrzymany w poetyce anime „Ruchomy zamek Hauru” (2004) Hayao Miyazakiego (wg powieści Diany Wynne Jones), czeski „Przypadek dla początkującego kata” (1970) Pavla Juráčka (wg „Podróży Guliwera” Jonathana Swifta) czy hinduski „Sangdil” (1952) R.C.Talwara (wg „Jane Eyre” Charlotte Brontë).

Tom „Od Jane Austen do Iana McEwana. Adaptacje literatury brytyjskiej” zawiera siedemnaście esejów.  Większość z nich poświęconych jest jednej ekranizacji wybranej książki, ale są też teksty porównujące z pierwowzorem literackim różne jego adaptacje – Grażyna Stachówna  pisze o dziesięciu filmach zainspirowanych tą samą książką („Jane Eyre Charlotte Brontë: dziesięć filmowych wersji romansu guwernantki i bigamisty”). Niezwykle interesujący jest artykuł prof. Alicji Helman „Pani Dalloway Virginii Woolf i Godziny Michaela Cunninghama: lustrzane odbicia”, w którym analizuje przypadek szczególny: książka Woolf stała się kanwą powieści Cunninghama, przeniesionej na ekran – z kapitalnym rezultatem – przez Stephena Daldry’ego („Godziny”). Rafał Syska sięga natomiast do ekranu telewizyjnego, pisząc o brytyjskim miniserialu „Linia piękna” (2006), będącym adaptacją głośnej powieści pod tym samym tytułem („Linia piękna Alana Hollinghursta: światy dostępne wybranym”). Książka nie zawiera jedynie esejów uznanych autorów (Helman, Stachówna, Syska, Andrzej Kołodyński, Olga Katafiasz, Małgorzata Radkiewicz), ale i prace wielu młodych, będących na początku kariery naukowej filmoznawców, spośród których kilka stanowi dla mnie niezwykle miłą niespodziankę; zwłaszcza chciałbym zwrócić uwagę na teksty: „Kochanica Francuza Johna Fowlesa: gra o wolność” Ewy Szponar i „Pokuta Iana McEwana: co widziała Briony?” Patrycji Włodek.

Kiedy czytałem książkę zredagowaną przez Alicję Helman i Bartosza Kazanę, przypomniał mi się film Romina Swicorda „Rozważni i romantyczni. Klub miłośników Jane Austen" (2007).  Główną rolę grają w nim książki. A także ich czytelnicy, a mówiąc precyzyjniej: pięć czytelniczek i jeden – nieco zmuszony do lektury tej prozy – czytelnik, którzy pewnego dnia decydują się założyć klub miłośników literatury angielskiej pisarki. Spotykają się co miesiąc, by wnikliwie przedyskutować jedną z sześciu wybranych książek. Akcja filmu rozgrywa się współcześnie w kalifornijskim miasteczku Sacramento, a więc w miejscu i czasie dość odległym od miejsca i czasu akcji omawianych powieści. Sześcioro członków klubu czytelniczego, sześć książek Jane Austen oraz sześć współczesnych splecionych z sobą wątków osobistych rozgrywających się w ciągu sześciu miesięcy. Angielska pisarka i jej literatura pełnią w opowieści Swicorda rolę nici spajającej perypetie tej szóstki. Rozgrywające się współcześnie zdarzenia nie są dokładnym odzwierciedleniem książkowych wątków, jednak ich bohaterowie mogą odnaleźć echa swoich problemów i perypetii właśnie w powieściach angielskiej autorki. Choć osadzone najczęściej w Anglii początku XIX wieku, są pełne celnych obserwacji i uniwersalnych prawd. Film Swicorda, sprawnie opowiedziany i dobrze zagrany, ma jeszcze jeden walor.  Po jego obejrzeniu chce się natychmiast sięgnąć po książki Jane Austen. Podobnie po lekturze „Od Jane Austen do Iana McEwana” – zarówno po opisywane książki, jak i DVD z ich ekranizacjami.