Księga filmów Andrieja Tarkowskiego

Andriej Tarkowski – znakomity rosyjski reżyser i scenarzysta – uważany za jednego z największych filozofów w dziejach X Muzy, w gruncie rzeczy uprawiał kino drogi. To najważniejszy motyw w jego twórczości – konstatuje Seweryn Kuśmierczyk, autor frapującej „Księgi filmów Andrieja Tarkowskiego”. I dodaje: „Wyruszenie w drogę było dla twórcy 'Stalkera' powiązane z procesem przemiany wewnętrznej bohaterów jego filmów”.

Dr Seweryn Kuśmierczyk, adiunkt w Instytucie Kultury Polskiej na Wydziale Polonistyki Uniwersytetu Warszawskiego, większość swej działalności naukowo-badawczej poświęcił twórczości Tarkowskiego. Przetłumaczył, opracował naukowo i doprowadził do wydania jego książki – „Kompleks Tołstoja” (1989) i „Czas utrwalony” (1991, 2007), a także pierwszą w skali międzynarodowej edycję „Dzienników” (1998) i „Scenariuszy” (1998). Na teksty Kuśmierczyka zwróciłem uwagę już w latach 80. i 90. ubiegłego wieku, kiedy ukazały się numery kilku polskich pism filmowych w dużej części poświęcone analizie dorobku rosyjskiego artysty: „Powiększenia” (nr 1-2, 1987), „Filmu na Świecie” (nr 363-364, 1989), „Kwartalnika Filmowego” (nr 9-10, 1995). Już w tamtych pierwszych tekstach można było zauważyć u ich autora nie tylko wielkie znawstwo tematu, erudycję, ale i niezwykłą pasję badawczą. Licząca blisko pół tysiąca stron „Księga filmów Andrieja Tarkowskiego” wydaje się sumą dokonań w tej dziedzinie.

Monografia Kuśmierczyka ma tradycyjny, chronologiczny układ. Rozdział pierwszy nosi tytuł „Czas formowania”. Jego motto stanowi wypowiedź rosyjskiego reżysera z włoskiego  filmu dokumentalnego „Un poeta nel cinema: Andrej Tarkowskij” (1983) D. Baglivo: „Wszystko, co sprawia, że jestem zdolny do tworzenia, bierze się z mojego dzieciństwa...”. Istotnie – jak precyzyjnie udowadnia to polski badacz – „dzieciństwo wpłynęło decydująco na formowanie wrażliwości przyszłego reżysera”. I to nie tylko atmosfera – pełnego książek – inteligenckiego domu, ale – nade wszystko – bezpośredni kontakt z naturą. A początkowo nic nie wskazywało na to, że Tarkowski zwiąże się z filmem. Uczył się muzyki i malarstwa, studiował arabistykę, uczestniczył w kilkunastomiesięcznej wyprawie geologicznej na Syberii, w ogóle był jednostką niepokorną i zbuntowaną. „Manifestował swoją niezależność poprzez ekstrawagancki strój i zachowanie” – pisze Kuśmierczyk. U nas w tamtych czasach – w latach pięćdziesiątych – o takim osobniku mówiło się „bikiniarz”, w Rosji – „staliaga”. Już wtedy – podkreśla autor „Księgi filmów...” – cechowała Tarkowskiego niezależność i poczucie wewnętrznej wolności. I takim już na całe życie pozostał – bezkompromisowy i wolny – jako człowiek i jako artysta. Cena takiej postawy okazała się ogromna (po podjęciu przez reżysera decyzji o pozostaniu na Zachodzie władze radzieckie wydały nakaz zniszczenia wszystkich kopii jego filmów znajdujących się na terenie ZSRR, a za ich ukrywanie groziły dotkliwe kary).

Po raz pierwszy trafił do kina w wieku siedmiu lat. Z „Szczorysa” Aleksandra Dowżenki niczego nie zapamiętał, poza wybuchami i słonecznikami. Do moskiewskiej szkoły filmowej (WGIK) dostał się właściwie przypadkowo, zresztą szybko go skreślono, bo był „nadmiernie inteligentny i nerwowy” (a Wasilija Szukszyna za „graniczący z ignorancją brak wykształcenia”). Na szczęście – dzięki wstawiennictwu Michaiła Romma – obu przyszłym mistrzom kina przywrócono studencki status. Książka Kuśmierczyka jest nie tylko precyzyjną analizą twórczości Tarkowskiego, ale także wnikliwą kroniką tych przypadków z  życia reżysera – niekiedy mniej zabawnych niż ten wyżej przytoczony – które miały wpływ na kształtowanie się jego artystycznej osobowości.

Bohater „Księgi filmów...” wierzy w misyjną funkcję sztuki. Ludzie chodzą do kina w poszukiwaniu – jak pisał w swym „Czasie utrwalonym” – „czasu utraconego, przeoczonego lub dotąd nieodnalezionego”. I dodawał: „Kino poszerza, wzbogaca i kondensuje”. Filmy, tworząc iluzję rzeczywistości, winny pomagać ludziom w poszukiwaniu sensu życia. To był cel nadrzędny uprawianej przez niego profesji. A jego filmy – jak trafnie zauważa Kuśmierczyk – pełniły „funkcję okna, ukazującego istniejącą za fizyczną obecnością świata rzeczywistość duchową”. Ale wszystko zależy od świata wewnętrznego widza, zatem – jak powiedział Tarkowski zapytany o treść swoich filmów w londyńskiej National Film School w lutym 1981 roku – „Kto ma uszy, niechaj słucha”. A ja dodałbym: „Kto ma oczy, niechaj czyta”. Książka Kuśmierczyka warta jest wnikliwej lektury. To niezwykle kompetentna – i atrakcyjnie napisana – glossa do twórczości jednej z najciekawszych osobowości artystycznych w dziejach kina, autora m.in. „Dziecka wojny", „Andrieja Rublowa", „Solaris", „Zwierciadła", „Stalkera", „Nostalgii", „Ofiarowania".