Magia i pieniądze

Zapis rozmów między Agnieszką Holland a Marią Kornatowską ukazuje się na naszym rynku po raz drugi, w wydaniu uzupełnionym o wywiady przeprowadzone z reżyserką przy okazji premier jej filmowych produkcji z ostatnich kilku lat – z nominowanym do Oscara „W ciemności” włącznie.

Konwersacje zebrane w publikacji dostarczają czytelnikowi niezwykle bogatego materiału do refleksji. Przede wszystkim przybliżają nam życie i twórczość Agnieszki Holland. Poszczególne rozdziały dotyczą chronologicznie kolejnych etapów osobistych  i zawodowych losów wybitnej artystki. Szczerze opowiada ona o swoich rodzicach, dzieciństwie, młodzieńczych fascynacjach duchowych i literackich, przyjaźniach, a następnie o różnych wątkach kariery filmowej, od studiów na praskiej uczelni FAMU, poprzez pierwsze dokonania scenariopisarsko-reżyserskie, słynne dzieła z okresu kina moralnego niepokoju, działalność organizacyjną w kraju i za granicą, projekty realizowane na emigracji – we Francji, w Stanach Zjednoczonych, aż po najnowsze przedsięwzięcia, ponownie powiązane produkcyjnie z polską kinematografią. W relacjach Holland jej biografia i sztuka przenikają się, stanowiąc punkt wyjścia do fascynujących obserwacji ludzi i rzeczywistości. W ten sposób książka sprawdza się zarówno jako autokomentarz reżyserki do własnych doświadczeń i osiągnięć, jak również jako zbiór przemyśleń intelektualistki na temat osób i zjawisk, z którymi spotkała się w rozmaitych okolicznościach życia.

Dla badaczy dorobku Holland wydawnictwo będzie zestawem kluczy interpretacyjnych do analiz dzieł autorki „Aktorów prowincjonalnych”, która wraz ze znakomitą filmoznawczynią rozważa wiodące tematy swojej twórczości: problematykę tożsamości, motywy buntu i śmierci, kwestie zagrożeń wolności jednostki. Tytuł publikacji i zawarte w niej deklaracje głównej bohaterki podkreślają dwa determinujące filmografię Polki aspekty. Z jednej strony to wiara w cudowność i magiczne – pozytywne – oddziaływanie na otoczenie przez człowieka, zwłaszcza przez dzieci i artystów. Holland, więziona za sympatyzowanie z opozycją w okresie „praskiej wiosny”, wyraża sceptycyzm wobec możliwości postępowej przemiany świata za pomocą rewolucyjnej ideologii czy polityki. Wskazuje na cywilizacyjne ograniczenia i niebezpieczeństwa wynikające z funkcjonowania określonych uwarunkowań biologicznych, kulturowych, historycznych, społecznych, ekonomicznych. Druga sugerowana w książce perspektywa odczytywania twórczości reżyserki wiąże się natomiast nie tyle, choć również, z przekazem treściowym jej filmów, co ze statusem artystki względem rzeczywistości, a konkretnie materialnych czynników –  instytucji i środowisk kształtujących artystyczne wybory Holland. Użyte w tytule wydawnictwa hasło „pieniądze” oznacza w tym kontekście zdobytą przez Polkę świadomość i umiejętność pracy w układach z nieobliczalnymi, przeważnie wyrachowanymi decydentami reprezentującymi odmienne mentalności i systemy ustrojowo-gospodarcze. Z lektury dowiadujemy się, jakim presjom i wyzwaniom zawodowym Holland musiała stawić czoło w różnych momentach kariery, aby realizować swoje ekranowe wizje („We Francji znalazłam się w potrzasku snobizmu, a w Ameryce w potrzasku pieniądza. Tego w Polsce nie było – mogłam co najwyżej wpaść w pułapkę statusu narodowego artysty”). Wyobrażamy sobie zatem cenę bycia ambitnym, niepokornym filmowcem-kobietą dążącym skutecznie do kreowania własnego kina z udziałem gwiazd i odnoszącego międzynarodowe sukcesy. Przypadek Agnieszki Holland wydaje się szczególnie obnażać schematyczność podziałów twórców filmowych na artystów i rzemieślników, autorów elitarnych i masowych, narodowych i kosmopolitycznych, storytellerów i formalistów. Polka wymyka się takim kategoriom, mimo że w jakimś stopniu sytuuje się w każdej z nich. Zawsze dochodzi tu jednak do pewnego niewykalkulowanego przekroczenia. Holland dystansuje się bowiem od konceptualizmu w sztuce. W sformułowanym przez nią artystycznym credo oświadcza, że pragnie tylko – albo aż – obrazować złożoność ludzkiej egzystencji we wszelkich jej przejawach.

Wywiad rzeka z reżyserką oferuje również liczne wypowiedzi, w których główna bohaterka występuje jako krytyk kultury, dokonując błyskotliwych diagnoz takich zjawisk, jak tożsamość, tradycja czy obyczajowość poznanych przez nią społeczeństw (Polaków, Czechów, Francuzów, Amerykanów) i społeczności (przede wszystkim grup współtworzących przemysł filmowy). W opiniach tych Holland, podkreślająca znaczenie zdolności do budowania wspólnotowych więzi w życiu prywatnym i zawodowym, czerpie ze swoich doświadczeń outsiderki. Z pozycji kogoś Innego, wyobcowanego towarzysko z racji pochodzenia, płci, poglądów czy osobowości, charakteryzuje postawy i tendencje obecne w świecie artystycznym, zwłaszcza wśród filmowców. Czytelnicy oczekujący informacji o kontaktach reżyserki z wybitnymi twórcami i gwiazdami nie będą zawiedzeni. Holland bez wdzięczenia się, ale i z wyrozumiałością, portretuje słynnych ludzi kina, z którymi współpracowała. Przyznam, że bardzo cenię takich autorów, którzy interesują się cudzymi dziełami i starają się śledzić wydarzenia zachodzące w uprawianej przez siebie dziedzinie sztuki. Holland jest ciekawa aktualnie powstających filmów i to przekłada się na jej orientację w kinie współczesnym. W konsekwencji lektura książki może ubogacić naszą wiedzę na temat najnowszych osiągnięć i przemian X Muzy.

Reżyserka chętnie dzieli się własnym warsztatem twórczym, opisując zabiegi stylistyczno-inscenizacyjne, jakimi budowała ekranowy efekt poszczególnych swoich produkcji. Ujawnia, w jaki sposób kierowała aktorami i operowała środkami narracyjnymi: montażem, zdjęciami i muzyką. Omawia niezrealizowane projekty. Przytacza i komentuje zarzuty krytyków wobec jej własnych filmów. Holland stawia jednak granicę autorefleksji. Nie chce analizować atutów i słabości swojego talentu ani także wnikać w motywy, „dla których robię taki, a nie inny film”. Aczkolwiek zdradza w publikacji mnóstwo rzeczy o sobie i swojej twórczości, pozostaje jednak artystą z tajemnicą. Wydawnictwo zamyka filmografia reżyserskich, scenariopisarskich i aktorskich dokonań Agnieszki Holland.