Filmowcy w matni bezpieki

Lektura pasjonującej publikacji Filipa Gańczaka stanowi osobliwe doświadczenie. Losy słynnych polskich artystów powiązanych zawodowo z filmem śledzimy tutaj poprzez dokumenty Służby Bezpieczeństwa PRL. Dla współczesnego, zwłaszcza młodszego, czytelnika jest to perspektywa egzotyczna, owiana aurą kontrowersji. Oznacza wejście w świat obcy, rządzący się regułami kojarzącymi się dzisiaj raczej z fabularną fikcją niż rzeczywistością autentyczną. Ku postrzeganiu przedstawionych faktów jako wytworów wyobraźni scenarzystów skłania w dodatku środowisko, w którym rozgrywa się „akcja” wydarzeń. Poznając IPN-owskie akta, można odnieść wrażenie, że osoby kreujące rodzimą kinematografię same stały się bohaterami pewnych iście filmowych opowieści.

Z tego rodzaju asocjacji zdaje sobie sprawę autor książki, który w nazwach większości rozdziałów odwołuje się do tytułów filmów. Materiały bezpieki nakładają jednak na sztukę poruszające konteksty prawdziwych biografii uwikłanych w kontakty z SB. Pojęcie „filmowców” obejmuje w tym przypadku szeroką grupę osób publicznych organizujących naszą kulturę filmową – obok twórców i wykonawców także dziennikarzy i krytyków zajmujących się X Muzą. Sieci zarzucane przez bezpiekę na jednego człowieka okazują się oplatać również jego bliższe i dalsze otoczenie. Otrzymujemy zatem studium inwigilacji sporej, a jednocześnie elitarnej, powszechnie uznawanej za wpływową, obdarzanej autorytetem sfery społecznej. Gańczak analizuje teczki Jerzego Lipmana, Elżbiety Czyżewskiej i jej męża Davida Halberstama, Zygmunta Kałużyńskiego, Janusza Morgensterna i jego żony Krystyny Cierniak-Morgenstern, Aleksandra Forda, Daniela Olbrychskiego, Andrzeja Seweryna, Jerzego Skolimowskiego, Macieja Damięckiego, Piotra Fronczewskiego, Zbigniewa Zapasiewicza, Andrzeja Łapickiego oraz Andrzeja Wajdy. Dotyczące ich dokumenty są intrygującymi świadectwami stosunku wybranych artystów do opozycyjności i opozycji w okresie PRL. Przejmująco obrazują też cele, metody i skalę działania SB, dążącej do wyeliminowania przejawów niesubordynacji ideologicznej, a prowokowania zachowań zgodnych z partyjną linią.

Każdy rozdział to inny wariant postawy wobec bezpieki. Większość bohaterów publikacji, na ile było to możliwe w ówczesnych realiach ustrojowych, próbowała opierać się reżyserowaniu swoich losów przez funkcjonariuszy aparatu władzy. Starali się nie składać żadnych podpisów, do niczego nie zobowiązywać, unikać spotkań z SB i prowadzić z nią informacyjną grę. Figuranci musieli płacić za to cenę w życiu zawodowym i prywatnym. Poddawano ich różnorakim naciskom i represjom: blokowano wydanie paszportów, wstrzymywano realizację projektów artystycznych, szantażowano rozgłoszeniem kompromitujących wiadomości. Tego typu zabiegi podjęto choćby w stosunku do Jerzego Skolimowskiego. Reżyser nie dał się złamać, ale na końcu któregoś przesłuchania zgodził się pisemnie zadeklarować, że zachowa odbytą rozmowę w tajemnicy. Na polecenie funkcjonariusza Skolimowski użył w swojej notatce określeń „zobowiązanie” i „współdziałania”, co wystarczyło ambitnemu esbekowi na przygotowanie później raportu o pozyskaniu znaczącego TW. To jeden z wielu występujących w książce przykładów tendencyjnego interpretowania wypowiedzi i sytuacji przez SB, która w konfrontacji z nawet najbardziej niepokornymi artystami pragnęła osiągnąć jakiś wywiadowczy zysk i czasem swoje operacyjne porażki prezentowała jako sukcesy. Cytowane przez Gańczaka donosy autorstwa ludzi filmu i teatru są nieraz próbą targu i zaspokojenia bezpieki ogólnikami. Przeczytać możemy niemniej również i jadowite charakterystyki osobowości i dokonań czołowych reprezentantów naszej kinematografii, tworzone – by im zaszkodzić – prawdopodobnie przez ich niektórych przyjaciół i znajomych z planu i ze sceny, a ukrytych pod pseudonimami. Udostępnione nam raporty i donosy, aczkolwiek służące złej sprawie, zawierają ciekawe obserwacje, mające wartość źródeł do portretów psychologicznych bohaterów pracy. Wraz z informacjami z innych źródeł, jak wydawnictwa autobiograficzne, wspomnieniowe, kronikarskie czy komentarze zdobyte przez Gańczaka współcześnie od historyków i samych inwigilowanych, kreślą one złożony obraz zachowań filmowców względem SB. Gwiazdy naszego kina zazwyczaj z zaskoczeniem weryfikują zresztą zawartość poświęconych sobie teczek, dowodząc, że pewne ich treści to konfabulacje. Ci z opisanych w publikacji, którzy natomiast przyjęli ofertę współpracy z SB, swoje decyzje podejmowali w dramatycznych okolicznościach. Dla osadzonego tuż wojnie w więzieniu przyszłego wybitnego operatora Jerzego Lipmana jest to wybór pomiędzy oczekiwaniem na wykonanie zasądzonej mu kary śmierci a wizją złagodzenia wyroku i wyjścia na wolność. Macieja Damięckiego straszono pozbawieniem pracy w teatrze i telewizji, a także zatrzymaniem prawa jazdy.

Gańczak jest powściągliwy w formułowaniu ocen. Udaje się mu wciągnąć czytelnika w proces badania IPN-owskich akt, a przy tym kształtować w lustratorze wrażliwość, by nie wysnuwał z tych materiałów jednoznacznych, ostatecznych wniosków. By zawsze zostawiać margines wątpliwości na to, jak było naprawdę. Autor, rocznik ’81, czyni bohaterem książki także siebie, młodego dziennikarza, który postanawia zmierzyć się z trudnym dziedzictwem naszych najnowszych dziejów. Relacjonuje krótko okoliczności, atmosferę i przebieg kontaktów z inwigilowanymi przez SB artystami. Temat teczek wywołuje w nich dzisiaj rozmaite reakcje: zainteresowanie, nieufność, przychylność, zakłopotanie, wolę zapomnienia. Przeważnie podważają oni wiarygodność dokumentów bezpieki. Pochłonięci swoimi teraźniejszymi zajęciami, pragną po prostu spełniać się w życiu osobistym i w sztuce.

W trakcie lektury archiwów SB uderzający jest ich specyficzny język. Urzędowym, oficjalnym, hiperpoprawnym stylem beznamiętnie komunikuje się tutaj opresyjne działania instytucji państwowej wobec obywateli. W podobnym tonie utrzymane są donosy. Pozostanie zagadką, jakie motywacje i uczucia towarzyszyły piszącym takie materiały ludziom. Do ukazania moralnego i emocjonalnego dramatyzmu „niebezpiecznych związków” filmowców z bezpieką uprzywilejowane jest kino – i to raczej fabuła niż film faktów. Dlatego książka Gańczaka powinna być dla polskiej kinematografii zbiorem inspiracji scenariuszowych. Jaki fascynujący portret rodzimych artystyczno-kulturalno-dyplomatycznych elit lat 60. wyłania się choćby z historii inwigilacji Elżbiety Czyżewskiej i jej męża, znamienitego amerykańskiego dziennikarza Davida Halberstama. Może nasze kino zwróciłoby się ku swojej przeszłości nie tylko na poziomie intertekstualnych gier, ale też dosłownie, sięgając do losów środowiska filmowego w okresie PRL. Byłaby to forma symbolicznego zadośćuczynienia tym, którym bezpieka ograniczyła możliwość prywatnej i zawodowej samorealizacji

Wydawnictwo ma dużą wartość edukacyjną. Jest pieczołowicie opracowane pod względem merytorycznym i redakcyjno-edytorskim. Gańczak przybliża konteksty polityki i sztuki, determinujące omawiane wydarzenia. Przedmowa profesora Andrzeja Paczkowskiego oraz minisłownik bezpieki tłumaczą mechanizm funkcjonowania służb specjalnych PRL. Przy pozycjach bibliograficznych zamieszczone są nawet notki informujące o zawartości owych publikacji. Liczne skany dokumentów z IPN-owskich akt pozwalają naocznie przekonać się, jak wszechogarniająca była tytułowa matnia.