Piotr Szulkin. Życiopis

Niezwykle interesująca, długa rozmowa trzech Piotrów: Kletowskiego i Mareckiego oraz Szulkina, jednego z najciekawszych, choć nieco zapomnianych artystów (sam woli, gdy określa się go mianem rzemieślnika) polskiego kina. Wcześniej krakowscy filmoznawcy wspólnie rozmawiali z Andrzejem Żuławskim („Żuławski. Przewodnik Krytyki Politycznej", 2008) i Grzegorzem Królikiewiczem („Królikiewicz. Pracuję dla przyszłości”, 2011), a Marecki solo – z Andrzejem Barańskim („Barański. Przewodnik Krytyki Politycznej", 2009).

Podobają mi się wybory Kletowskiego i Mareckiego. Żuławski, Królikiewicz, Barański, Szulkin – to nie tylko interesujący twórcy, ale artyści chcący i umiejący rozmawiać, nieuchylający się od najtrudniejszych pytań, potrafiący nie tylko wyjawiać swoje sądy, ale i dzielić się swoimi wątpliwościami. Szulkin to bez wątpienia jedna z ciekawszych indywidualności polskiego kina. Niestety, od 1993 roku, w którym zrealizował znakomitą groteskę krótkometrażową, zatytułowaną „Mięso. Ironica”, nie kręci filmów, poświęcając się wyłącznie pracy teatralnej i pedagogicznej. Wielka szkoda, bo tworzył filmy w pełni autorskie, niezwykle oryginalne, zarówno w warstwie wizualnej, jak i myślowej. To skrajnie kreacyjne kino żywiło się jednak w dużej mierze naszą rzeczywistością. Dzięki wyszukanej metaforze, subtelnej przenośni, wreszcie – poetyce groteski – potrafił Szulkin sformułować wiele istotnych uwag na temat tego, co najbardziej zagraża współczesnemu człowiekowi, a więc manipulacji, kłamstwa, samotności. Bo swe opowieści umiejscawiał najczęściej w świecie niedalekiej przyszłości, pozbawionym wszelkich podstawowych wartości.

Ostatni pełny metraż – „Ubu króla” – zrealizował przed dziewięciu laty. O realizacji filmu zainspirowanego sztuką Alfreda Jarry’ego, poświęconą dziejom monarchy, który pod szyldem walki o wolność i demokrację w krwawy sposób przejął władzę i sprawował ją, dbając wyłącznie o własne interesy, myślał już od dawna. W końcu dopiął swego, kręcąc autorską wariację na temat niezbyt mądrego, ale przebiegłego i bezczelnego monarchy. Doceniam intencje, choć nie przepadam za tym filmem. O wiele bardziej cenię wczesne dzieła Szulkina, zwłaszcza debiutanckiego „Golema” (1979), przejmującą opowieść o życiu w odhumanizowanym mieście, pozbawionym wszelkich wartości, w którym rządzą doktorzy „poprawiający” zdegenerowane jednostki, zainspirowaną legendą Golema i słynną książką Gustawa Meyrinka. „Wojnę światów – następne stulecie” (1981) obejrzałem tuż przed wprowadzeniem stanu wojennego. Ten film – chcąc, nie chcąc – wyraźnie antycypował naszą rzeczywistość. A rozgrywał się w roku 2000, tuż po inwazji Marsjan na Ziemię. „Marsjanie łakną ludzkiej krwi” – takim sloganem reklamowano film, będący efektownym studium zastraszonego i bezwolnego społeczeństwa, sterowanego przez wszechobecną telewizję, bo jak mawiał pewien „klasyk”: kto ma telewizję, ten ma władzę. Świat po atomowym kataklizmie jawił się także w następnym filmie Szulkina „O-bi, o-ba. Koniec cywilizacji”, w którym kilkuset ludzi schroniło się pod betonową kopułą, by oczekiwać tam  na przybycie Arki niosącej ocalenie. Zrealizowana w poetyce groteski „Ga, ga. Chwała bohaterom” (1985) to opowieść rozgrywająca się w czasach, kiedy Ziemianie skolonizowali już wszystkie sąsiednie planety, żyje im się dostatnio i za bardzo nie mają ochoty pracować, szczególnie w niebezpiecznym zawodzie astronauty, używając do prowadzenia statków kosmicznych więźniów.

Ale najbardziej cenię krótkie filmy Szulkina: „Narodziny” (1975), „Dziewce z ciortem” (1975), „Życie codzienne” (1976), „Kobiety pracujące” (1978) czy „Mięso. Ironica” (1993). W tym ostatnim kpi z narodowego myślenia o losach kraju i jego mieszkańców. Punktem wyjścia tych rozważań czyni reżyser... mięso, zwane w PRL-u surowcem strategicznym, podwyższanie jego cen często kończyło się bowiem zmianą ekipy rządzącej. Film jest kolażem socjologicznego eseju, komedii muzycznej i kabaretowej groteski. W 1976 roku  nakręcił Szulkin w krakowskim Studiu Filmów Animowanych krótkometrażówkę zatytułowaną „Copyright Film Polski MCMLXXVI”. Oto potężna prasa rozgniata na miazgę dorodne jabłko. Ekran ciemnieje, po chwili rozlega się triumfalne „Alleluja!”. W trakcie napisów końcowych pojawia się małe, zwiędłe i pomarszczone jabłko. Znów słyszymy „Alleluja!”, śpiewane tym razem starczym, zniszczonym głosem. Lata biegną, powstają nowe filmy, a Szulkinowski „Copyright...” nadal zachowuje swą aktualność.

Kletowski i Marecki wnikliwie wypytują swego rozmówcę o meandry jego twórczości filmowej i telewizyjnej (m.in. znakomita „Kariera Arturo Ui” z 1997 roku), rozmawiają o przeczytanych książkach, obejrzanych filmach, a także o tym wszystkim, co wokół – jednym słowem o życiu. To pouczająca lektura, czyta się ją jednym tchem, pozostawia refleksje. „Film nie kłamie i w ogóle wszelka twórczość nie kłamie. Twórczość obnaża. Wartość bądź głupotę” – czytamy już na pierwszej stronie tej frapującej książki. Albo inna, niezwykle prosta, ale jakże trafna konstatacja: „Żeby coś było głośne, to coś musi być ciche, żeby coś było jasne, to coś musi być ciemne, a jeśli lecimy cały czas głośno, to wtedy robi się głośno i tyle”. Przypomina mi się, jak Wiesław Dymny nauczał korespondencyjnie swą młodą żonę sztuki aktorskiej, pisząc jej na kartce z wojska: „Jeśli masz w jakiejś scenie zapalić niezwykle ważnego, życiowego papierosa, to nie możesz wcześniej wypalić całej paczki, bo nikt go nie zauważy”.

W książce Kletowskiego i Mareckiego jawi się Szulkin jako artysta zawieszony między  Sartre'em a Camusem. Na pytanie o ich słynny dualizm: „piekło to inni” – „piekło to ja”, odpowiada: „Zawsze będę stał po stronie «piekło to ja» i będę szukał tego piekła w sobie, a koledzy zorientowani socjologicznie szukali tego piekła na zewnątrz. Mało tego – odnajdywali jakieś adresy tego piekła na Mysiej czy w PZPR”. Kilka stron dalej dodaje: „Rewolty się boję. Anarchiczną postawę akceptuję w zakresie intelektu. Nie wierzę w żaden system, który by się nie przepoczwarzył w jakąś karykaturę samego siebie. Odzyskaliśmy wolność ponad dwadzieścia lat temu, w efekcie mamy wolnych, bezrobotnych robotników – najmitów XXI wieku. Postawę anarchiczną zawsze będę popierał, bo wydaje mi się, że jest ona obowiązkiem każdego intelektualisty, żeby nie śpiewał w chórze. Anarchiczność to obowiązek stawiania pytań, kim jesteś w danym momencie i jakie są twoje obowiązki w stosunku do świata, do bliźnich i do wolności”. Pod koniec rozmowy jej bohater stwierdza: „Chciałbym być cynicznym, uśmiechniętym staruszkiem. A jestem zmęczonym, zalęknionym dzieckiem”.

Filmy Piotra Szulkina zostały przypomniane podczas tegorocznej edycji wrocławskiego festiwalu T-Mobile Nowe Horyzonty, ciesząc się dużym zainteresowaniem i uznaniem młodej publiczności. Książka Kletowskiego i Mareckiego została wydana poniekąd z tej właśnie okazji. Na jej jakości odbił się – niestety – redakcyjny pośpiech. Oto błędy, jakie dostrzegłem podczas lektury: dyrektor Wytwórni Filmów Oświatowych w Łodzi, o którym wspomina Szulkin, nazywał się nie Łużyński, a Maciej Łukowski (to za jego kadencji realizowali w WFO swe autorskie filmy m.in. Bogdan Dziworski, Piotr Andrejew, Wojciech Wiszniewski, Marek Koterski i właśnie Piotr Szulkin). Na Międzynarodowym Festiwalu Filmów Krótkometrażowych w Krakowie w 1994 roku Piotr Szulkin dostał nie – jak wspomina – Brązowego Lwa, a Srebrnego Smoka. Tych kilka bolesnych „wpadek” nie psuje jednak ogólnej oceny, powstała doprawdy niezwykle interesująca książka.